Klassik iqtisodiy maktab paydo bo'lishining tarixiy shart-sharoitlari va uning tavsifi

Sof mahsulot to ‘g 'risidagi ta ’limot. F.Kenening nazariy merosida uning sof mahsulot (hozir uni milliy daromad deb atashadi) to ‘g ‘risidagi ta ’limoti muhim о 'rin egallaydi. Uning fikriga ko'ra, sof mahsulotning manbayi yer va unga sarflangan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida band bo'lgan kishilaming mehnati hisoblanadi. Demak, boylikning (sof mahsulot) ko‘payishi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi bilan bog‘liq bo‘lgan «yer in’omidir». Shu bois, davlat sanoatni emas, balki qishloq xo‘jaligini rag‘batlantirish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishi kerak. F.Kene:
«Dehqonlar kambag'al bo‘Isa, qirollik kambag'al bo'ladi, qirollik kambag'al bo'Isa qirol kambag'al bo'ladi», deb hukumatni ishontirishga harakat qilgan. Savdo va sanoat boylik yaratmaydi, negaki, savdogar va hunarmandlar qishloq xo‘jaligida yaratilgan boylikni faqat bir joydan ikkinchi bir joyga yetkazish va o'zgartirish bilan shug‘ullanadi. Shuning uchun savdo va sanoat «unumsiz» hisoblanadi. U yerdagi tovaming o‘sgan qiymati faqatgina savdo va sanoat xarajatlarini qoplash vositalarini o‘z ichiga oladi, sof mahsulot esa bunda ko‘paymaydi. Keyinchalik, A.Smit fiziokratlaming sanoatning «unumsizligi» to‘g‘risidagi g‘oyasiga qarshi chiqadi va sanoatda ham boylik yaratilishini ko‘rsatib beradi.
F.Kene merkantilistlaming “boylik savdoda yaratiladi” degan tezisini tanqid qildi. Uning tasdiqlashicha, muomalada tovarlaming ayirboshlanishi ekvivalentli bo'ladi, ya’ni teng qiymatli tovarlar ayirboshlanadi. Demak, ayirboshlashda qiymatning hech qanday o'sishi
115
sodir bo‘lmaydi. F.Kene pulni foydasi yo‘q boy 1 iк hisoblagan, unga faqat savdodagi vositachi sifatida qaragan. Shunga muvofiq, davlatning boyishi pul kapitalining o'sishiga emas, balki qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi.
Sinflar nazariyasi. F.Kene o‘zi ishlab chiqqan unumlilik qoidasiga asoslangan holda jamiyatni uch sinfga ajratib ko‘rsatadi: unumti sinf, unumsiz sinf, mulkdorlar sinfi. Unumli sinf - bu sinfda qishloq xo‘jaligida ish bilan band bo‘lgan barcha kishilar, dehqon va fermerlar kiradi. Ular sof mahsulot yaratadilar. Unumsiz sinf bular hunarmandlar, ishchilar, savdogarlar, xizmatkorlar, to‘ralar, ya’ni dehqonchilikdan boshqa sohada ish biian band bo‘!gan kishilar. Ular faqat o‘zlarini ta’minlaydilar, o‘z iste’moliga qancha mahsulot kerak bo‘lsa, shuncha mahsulot yaratadilar. Ular jamiyat uchun foydali, ammo o‘zining ham, jamiyatning ham boyligini ko‘paytirmaydi, shu ma’noda unumsizdir. Mulkdorlar sinfi yer egalari, unga qirol va ruhoniylar ham kiradi. Mulkdorlar sinfi sof foydani olishga haqli, negaki, ular o‘z paytida yerlami o‘zlashtirgan, yerning unumdorligini oshirgan. Mulkdorlar tomonidan olinadigan daromad bu ulaming oldin qilgan xarajatlari uchun in’om. Albatta, jamiyatning sinflarga bunday boMinishi noto‘g‘ri. A.Smit fiziokratlaming bu boradagi qarashiga javoban kinoyali ravishda shunday deydi: “Agar ulaming mantig'iga amal qilsak, unda faqat ikki farzand ko‘radigan har qanday nikohni unumsiz, deb tan olish kerak bo‘ladi”.
Kapital nazariyasi. Iqtisodiy fikrlar tarixida kapital to 'g ‘risidagi birinchi chuqur nazariy tushunchani F.Kene ilgari surdi. Merkantilistlar kapitalni pul bilan bir narsa deb hisoblagan bo'lsalar, F.Kene fikriga ko‘ra pul unumsiz boylik bo‘lib, u hech narsa ishlab chiqarmaydi. Uning atamasi bo‘yicha qishloq xo‘jaligi qurollari, qurilishlari, mollari, hayvonlari va dehqonchilikda bir necha ishlab chiqarish sikllarida foydalaniladigan barcha narsalar «dastlabki avanslar» deyiladi (hozirgi zamon atamasi bo'yicha - asosiy kapital). Bir ishlab chiqarish siklida ishlatiladigan urug‘lik, yem-xashak, ishchilaming mehnat haqi va boshqalami u «har yilgi avanslar»ga kiritdi (hozirgi zamon atamasi bo‘lgan daromadni yo‘qotadi, qarz oluvchi esa bu pulni samarali ishiatib, ancha foyda ko'rishi mumkin. Ko‘rinib turibdiki, qarz beruvchi qarz oluvchiga ozor yetkazayotgani yo‘q, aksincha, birinchisining pulidan ikkinchisi foyda ko‘rayapti. Ana shu foyda qarz oluvchini foiz to'lash sharti bilan qarz olishga undovchi asosiy kuch hisoblanadi. U foizni foydadan toMaydi. Demak, A.Tyurgoning fikriga ko‘ra bunday «kelishuvdan» qarz beruvchi ham, qarz oluvchi ham manfaatdor. Joriy foizga kelsak A.Tyurgo bo‘yicha u bozorda kapitaining ko‘p yoki kamligini ko'rsatuvchi termometr vazifasini o'taydi, xususan, foizning past bo'lishi bu kapital ko‘pligi natijasidir.
Iqtisodiy ta’limotlar tarixida fiziokratlar o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. A.Smit o‘z vaqtida: «fiziokrcitizm tizimi qanchalik