83
yo’lidir. Tasavvufning boshlanishi - ilm, o’rtasi - ish, oxiri - Ollohning berganidir.
O’lkamizda tasavvufning paydo bo’lishi va yoyilishi juda ham uzoqdan
boshlanadi. «Hujjatul islom» («Islomning hujjati») laqabini olgan musulmon
kalom falsafasining yirik namoyondalaridan biri
Muhammad G’azzoliy
(1058-
1112 yy.) o’z asarlarida tasavvufni targ’ib qilgan. Imom G’azzoliyning asarlari,
mana to’qqiz asrdirki, qo’ldan tushmay, qayta-qayta o’qilmoqda. Uning diniy-
falsafiy g’oyalari Sharq mamlakatlarida, jumladan, O’rta Osiyoda g’oyat katta
ta’sir ko’rsatadi.
Olimlarning aytishlaricha, tasavvuf oqimi Movarounnahrda XII asrning
yirik olimlaridan biri Yusuf Hamadoniy maktabidan boshlangan. U Buxoro va
Samarqandni dushman hujumidan himoya qilishda qatnashgan. Uning
maktabidan turli tariqatlar paydo bo’lgan. Yusuf Hamadoniy o’z izdoshlarini
mehnatga, kasb-hunar egallashga undagan. Uning ta’limoti kishining har bir
nafasida ong, aql-idrok bo’lmog’i, bosgan har bir qadamida diqqat-e’tibor
sezmog’i, o’z Vatani ishqi bilan band bo’lmog’i, ya’ni uni bilmog’i, xalq bilan
aloqada bo’lib, birga hayot kechirmog’i kerak, degan g’oyadan iboratdir.
Tasavvuf falsafasining negizida insonning ruhiy, ma’naviy, axloqiy
kamolotiga yordam beruvchi g’oyalar ustunlik qiladi. Bu bejiz emas, albatta.
Chunki insonning ruhini tarbiyalash, parvarish etish orqali uni go’zal xulq-atvorli,
fazilatli qilib yetishtirish mumkin.
Tasavvuf futuvvat bilan uzviy bog’liq. Futuvvat tasavvuf tariqatning bir
bo’lagidir. Chunki, futuvvat asoslari bilan tasavvuf, tariqat g’oyalari o’zaro
muvofiq, hamohangdir.
Tasavvuf singari futuvvat ham Husayn Voiz Koshifiyning «Futuvvatnomai
sultoniy yoxud javonmardlik tariqati» asarida aytilishicha, inson axloqini
poklash, mehru - shafqat, himmat va mardlik ko’rsatishni, bor narsani hech
kimdan qizg’anmaslikni, qalbni kibru - havo gina-qudrat, qasd - g’azabdan pokiza
tutishni, hamma vaqt xalq xizmatida bo’lishni, barchaga muruvvat ko’rsatish va
evaziga hech narsa talab qilmaslikni targ’ib etadi. Tasavvuf ham, futuvvat ham
|
