Kompozitsion materiallarning zamonaviy texnologiyalari

To‘ldiruvchilar va boshqaruvchi qo‘shimchalar. Polimerli materiallarning eng muhim tarkibiy qismlaridan bo‘lib to‘ldiruvchilar hisoblanadi. Ular ko‘pincha termoreaktiv smolalar va turli xil rezinalar asosidagi plastmassalar tarkibiga kiritiladi. To‘ldiruvchilar materialning cho‘kishini (o‘lchamlarida va hajmida kamayishi) ancha kamaytiradi (to‘ldiruvchisiz materialning cho‘kishi 10-18% ni tashkil etadi), bundan tashqari ular material va buyumlarning qattiqligini, mustahkamligini, issiqga chidamliligini va boshqa xossalarini yaxshilaydi.

3.15-jadval

Polimer materiallarning asosiy xossalari

№	Material	O‘rtacha zichlik, kg/m^3	Cho‘zilishdagi mustahkam-lik chegarasi, MPa	Qo‘llanish haroratining chegarasi, ^0C
I	Termoplastik smolalar
1	Yuqori bosimli polietilen	910-930	12-16	100
2	Polistirol	1040-1100	35-60	75
3	Polimetilmetakrilat	1180-1200	60-60	80
4	Polivinilxlorid (viniplast)	1135-1400	50-60	60
II	Termoreaktiv smolalar
1	Fenolformaldegidli	1140-1300	12-50	100
2	Melaminoformaldegidli	1400-1550	56-92	120
3	Poliefirli	1200-1250	42-48	100
4	Epoksidli	1100-1200	65-80	120
5	Polisiloksanli	1600-2100	40-60	350
	(kremniy-organikli)

To‘ldiruvchilarning kiritilishi polimer materiallardan tayyorlangan buyumlarning narxini pasaytiradi, shu bilan birga polimerlarning sarflanishini 1,5-
3 martagacha qiskartiradi. Termoplastlarning cho‘kishi 0,8-2% gacha o‘zgarib turadi. Bulardan mayda o‘lchamli buyumlar keng miqiyosda qoliplab chiqariladi. SHuning uchun termoplastlarga odatda to‘ldiruvchilar qo‘shilmaydi. Polimer materialning mexanik xossalari ko‘pincha to‘ldiruvchining turiga bog‘liq (3.16- jadval).
To‘ldiruvchilar tarkibi bo‘yicha organik va anorganik bo‘lishi mumkin. Birinchisiga linter (paxta momiqi), yog‘och uni, yog‘ochni ishlov berishdagi chiqindilar (qirindi, arra pudrasi), yog‘och varaqa, sellyuloza ishlab chiqarishdagi chiqindilar (lignin), plastmassa ishlab chiqarishdagi mayin maydalangan chiqindilar, qog‘oz, paxta gazmoli va sintetik tolali gazmollar; ikkinchisiga- tolasimon, varaqasimon va gazmolli asbest, shisha tolali materiallar (tolalar, matolar, to‘qilmagan materiallar), talk, slyuda, changsimon kvars, kaolin, grafit va boshqa to‘ldiruvchilar kiradi.

3.16-jadval Fenolformaldegidli smolalar asosidagi plastmassalarning mexanikaviy

xossalari

№	To‘ldiruvchining turi	Cho‘zilishga bo‘lgan qarshilik, MPa	Urilishdagi yopishqoqlik, J/m^2x10^-3
1	Smola (to‘ldiruvchisiz)	35	2-4
2	Yog‘och uni	40	4-8
3	Asbestli tola	35	27
4	Qog‘oz	75	20
5	Paxta gazmoli	100	25-35
6	Shisha matosi	280	100
7	Shisha tolasi (yo‘naltirilgan)	400	120

Tuzilishlari bo‘yicha organik va anorganik to‘ldirgichlar uch guruhga bo‘linadilar: a) talqonsimon-yog‘och uni, sellyuloza, slyuda, kvars uni, mayin
tuyilgan bo‘r, kaolin, talk va h.k.); b)tolasimon-paxta chiqindisi, asbestli, shishali va sintetik tolalar; v) varaqali-qog‘oz, matolar, yog‘och varaqa, shisha tola.
Polimer materiallarga har bir to‘ldiruvchi kerakli xossalarni berish uchun mo‘ljalab kiritiladi. Talqonsimon to‘ldiruvchilar qattiqlik va siqilishdagi mustahkamlik chegarasini oshiradi; tolasimon to‘ldiruvchilar egilishdagi mustahkamligini oshiradi, varaqali to‘ldiruvchilar ishlatilgan taqdirda esa, mustahkamlik yana ham oshadi, chunki bunday materiallar cho‘zuvchi kuchlanishlarni ham qabul qilib oladi.
Plastmassalarning xossalarini ko‘pincha kiritiladigan qo‘shimchalar: plastiklashtiruvchi, g‘ovaklik hosil qiluvchi, qotiruvchi va boshqalar belgilaydi. Plastifikatorlar makromolekularning bir-biriga nisbatan siljishlarini osonlashtiradi, natijada polimerlarning elastikligi oshadi va plastmassalarga ishlov berish yengillashadi. Platifikatorlarning miqdori polimerlarning tarkibi va xossalariga bog‘liq bo‘lib, 5-40% oraliqlarda bo‘ladi. Issiqlik yoki nurlar ta’sirida «qarish»ni oldini olish uchun polimerlar barqarorlashtiriladi, unga issiqlik yoki nurlarni barqarorlovchi qo‘shimchalar kiritaladi.