Kompyuter lingvistikasi

Adabiyotlar: 
1.Pulatov A.K. Tekstı lektsiy po matematicheskoy i kompyuternoy lingvistike (elektronnıy 
variant). 
2.
Abdurahmonov X., Rafiev A.,Shodmonqulova D. o’zbek tilining 
amaliy grammatikasi. –Toshkent: o’qituvchi, 1992. 
3.
Nurmonov A., Yo’ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. –Toshkent: 
o’qituvchi, 2001. 
4.
Muhamedova S. Harakat fe’llari asosida kompyuter dasturlari uchun 
lingvistik tamin yaratish.-Toshkent, 2006. 
5. Po’latov A., Mo’minova T., Po’latova Đ. Dunyoviy o’zbek tili.-Toshkent, 2003. 
3- MA’RUZA
AKSIOMATIK NAZARIYA HAQIDA TUSHUNCHA 
Reja: 
3.1. Tilga matematik yondashuv. 
3.2. Nazariya simvollari. Nazariya formulalari. 
3.3. Nazariya aksiomalari. Nazariyaning keltirib chiqarish qoidalari. Nazariya 
teoremalari. 
3.4. 
Matematik mantiq va tillarni formallashtirishning uzviy bog’liqligi. 
 
Tayanch tushunchalar: Tilga matematik yondashuv, nazariya simvollari, nazariya 
formulalari, nazariya aksiomalari, nazariyaning keltirib chiqarish qoidalari, nazariya teoremalari, 
matematik mantiq va tillarni formallashtirishning uzviy bog’liqligi. 
 
 
Aksiomatik nazariyalar tili xalq xo’jaligidagi masalalar modelini tuzishdagi universal til 
xisoblanadi. Bundan tashqari, bu til kompyuter tilidir. 
Formal nazariyadan farqli ravishda (unda har bir formula umumiy mano nuqtai nazaridan 
alohida tekshiriladi), aksiomatik nazariyada ko’rib chiqilayotgan formulaning umumiy manosini 
tekshirishda isbot qilingan formulalarning barchasidan foydalanish mumkin bo’ladi. Aynan shuning 
uchun mazkur metod sermahsul va effektiv hisoblanadi. 
Aksomatik nazariya quyidagi holatlar aniqlanganida haqiqiy hisoblanadi: 
1.1.
Nazariya ifodalarini tavsiflash uchun zaruriy bo’lgan nazariya sivollari-harflar, 
belgilar yoki raqamlar. 
2.2.
Nazariya formulalari, yani nazariyada fikrlangan barcha ifodalarning tavsifi. 
3.3. Nazariya aksiomalari (boshlang’ich va mutlaqo to’g’ri deb hisoblangan formulalar). 
4.4 Nazariya xuosalarini chiqarish qoidalari, yani mutloqo to’g’ri formulalardan boshqa 
mutlaqo to’g’ri formulalarni keltirib chiqarish imkonini beruvchi barcha qoidalarni hisoblab 
chiqish. 
5.5. Nazariyaning teoremalari-nazariyaning mutlaqo to’g’ri
umum tomonidan qabul qilingan formulalari. 
A formulasi nazariyasining teoremasi deb ataladi, agar quyidagi shart bajarilsa: agar 
nazariyaning shunday 
2
1
, B
B
formulalari mavjud bo’lib: 
a) 
A
B
n
=

---

17 
b) har qanday 
1
B
yoki aksioma yoki 
1
B
oldingi formulalarga biror bir keltirib chiqarish
qoidasini qo’llanishi natijasi. 
Shu tariqa har qanday Y qo’shma gap 
(
)
x
Y
ϕ
=
funktsiyasi sifatida yozilishi 
mumkin. Bunday funktsiya, o’z navbatida, berilgan amallarning har qanday to’liq sistemasi ramkasi 
formulasi ko’rinishida yozilishi mumkin. Demak, Y gapning to’g’ri yoki noto’g’ri (yolg’onligi)ni 
tekshirish mutanosib formulani hisoblashga olib keladi. Bu bilan biz mantiqning formal nazariyasi 
bilan to’qnashamiz. 
Shubhasiz, bizni birinchi navbatda Y gapi qiziqtiradi, u mutlaqo to’g’ri hisoblanadi 
(
n
X
X ...,
,
1
dastlabki gaplarnin qabul qiladigan manosidan qatiy nazar). Bunday gaplar fikrlarning 
mutlaqo to’g’ri sxemalarini modellashtiradi. 
Tarif. F formulasi, agar unga mutaeosib bo’lgan mantiq algebrasining funktsiyasi aynan