Korreksion pedagogika va logopediya

6.4. Nutqning anatomo-fiziologik va psixolingvistik ta’rifi
Reja

1. 
   Nutqning yuzaga kelishi va idrok qilinishi
   
2. 
   Nutq faoliyatining fiziologik asosi
   
3. 
   Eshituv analizatori tuzilishi va faoliyati
   
4. 
   Artikulyatsion apparat va uning faoliyati
   
5. 
   Nutq apparatining tuzilishi va faoliyatida kuzatilishi mumkin bo'lgan kamchiliklar.
   

Insonning eng muhim fazilatlaridan biri uning so'zlash qobiliyatiga ega bo lib, nutq vositasida o'zaro aloqa bog'lay olishi, fikrlay bilishidiT. Turli lovushlarmng ma’lum tartibda birgalashib, payvasta bo'lib qo'shilishidan yuzaga keladigan ma nob nutq muayyan organizmlaming faoliyati natijasida paydo bo'ladi.
Nutq hosil bo'lishida ishtirok etadigan organlarning jami nutq apparati deyiladi. ■ apparati markaziy va periferik bo‘Iimlardan iborat. Nutq apparatining markaziy boMimiga bosh miya po‘stfog‘i, po‘stioqdagi markazJar osti va o‘tkazuvchi nerviar
kiradi.
Odam miya po‘stlog‘ining ma’lum qismi (miya chap yarim peshona qismining pastki tomondagi pushtlaming orqa qismi) shikastlansa, bemorda nutq artikulatsiyasi, ya’ni nutq talaffuzi buzilib qolishini bundan yuz yil avval 1861 yilda Broka kashf etgan. Broka bunday miyanmg ana shu qismi “so‘z obrazlarining motor, ya’ni harakatlantiruvchi markazidir”, deb xulosa chiqargan edi. So‘zlar talaffuzining markazlari miyaning xuddi shu qismida joylashgandir. Birmuncha vaqt o4gandan keyin (1874 yilda) K.Vemike miya chap yarim shari tepa qismidagi pushtlaming orqa qismi shikastlanganda nutqni tushunish qobiliyati yo'qolib qolishini aniqladi va miya po‘stlog‘ining ana shu qismida “so‘ziarning sensor obrazlari” joylashgan degan xulosaga keldi.Bunday tadqiqotlar odamning nutq bilan bog‘langan hamma funksiyalarini psixologik va fiziologik jihatdan o'rganishga aloqador bir qancha tekshirish ishlarini boshlab berdi. Shu ishlar natijasida nutq bilan bog‘liq bo‘lgan barcha psixofunksiyalar miya po‘stlog‘ining ma’lum qismlari ishtirokida yuzaga chiqishi aniqlandi.
Ma’lumki, organizm atrofidagi muhit bilan doimo va mustahkam o‘zaro aloqada bo‘lmay turib yashay olmaydi. Organizmning shunday tashqi ta’sirlarga moslanishi, atrofdagi muhit bilan muvozanatda bo‘lishi asab sistemasi tufayli yuzaga chiqadi. Oliy darajadagi organizm bo‘lmish odamda tashqi muhit bilan bog‘lanish, aloqada bo lishning yangi shakllari vujudga kelib, qaror topib borgan. “Rivojlanib borayotgan hayvonot dunyosida, - deb yozadi I.P.Pavlov, - odam darajasiga kelganda nerv faoliyati mexanizmlariga juda ham katta qo‘shimcha qo‘shiladi”.
Bu qo‘shimcha odamda nutq paydo bo‘lib, ikkinchi signal sistemasi yuzaga kelishi va rivojlanib borishidan iborat bo‘ladi.
Nutqning yuzaga kelishi va idrok qilinishida biz “signallarning signallari” (I.P.Pavlov) tarzidagi so‘zlardan foydalanamiz, ya’ni so‘zlami tanlaymiz va ulaming та nosiga qarab tahlil qilamiz, ajratamiz. Bu murakkab jarayon katta miya yarim
sharlarining po‘stlog‘ida amalga oshiriladi. Bolada ayrim tovush va fn hayotining dastlabki oylarida paydo bo‘lsada, lekin ular hali tegishli signallar _r ]■ . o'ynamaydi, ma’lum bir tushunchani, ma’noni ifoda qilmaydi. So‘zni, gapni talaff_el etish, narsalarning nomini, gaplardan iborat nutqni tushunish uchun miyada shartlij aloqalar qaror topishi Fiziologik korrelantlar paydo bo'lishi, ya’ni miya faoliy_atini_n tegishli mexanizmlari yuzaga kelishi lozim..
So‘nggi 40 yil mobaynida fiziologlar (P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn) hamda psixologlar (A.R.Luriya, A.N.Leontyev, E.o‘oziyev, D.N.Uznadze, AQSHda Dj.Miller va boshqalar) olib borgan ilmiy-tadqiqot ishlaridan ma’lum bo‘lishicha, nutq faoliyatining fiziologik asosini bunday tushunish uni butunlay ochib berib, talqin qilish uchun yetarli emas.
P.K.Anoxin tadqiqotlaridan olingan ma’lumotlar nuqtai nazaridan qaraganda, nutq faoliyatining fiziologik asosini ixtisoslashgan funksional sistema yoki, aniqroq aytganda, bir necha funksional sistemalardan iborat murakkab uyushma tashkil etadi, bu funksional sistemalardan ayrimlari nutq uchun ixtisoslashgan sistema bo‘lsa, boshqalari o‘zga faoliyatlari uchun ham xizmat qilaveradi. Funksional sistemalarning bunday uyushmalari ko‘p tomonlama va ko‘p darajalidir. Nutq jarayonini ta’minlashda “stimul- reaksiya” tipidagi juda sodda fiziologik mexanizmlar ham, nutq faoliyatining yuksak shakllari, masalan, ichdan programmalashtirib, nutq vositasi bilan fikr bayon qilishning har xil darajasidagi maxsus mexanizmlari ham qatnashadi.
Ma’lumki nutq har xil darajadagi sistemalar bilan awalo eshituv analizatorining funksiyasi bilan mahkam bog‘langan. Bola so‘zlami, o‘ziga qaratilgan nutqni eshitadigan bo‘lgani uchun ham, garchi ularning ma’nosini tushunmasa-da, unda eslab qolish qobiliyati - asta-sekin rivojlanib borib,keyinchalik ayrim so'zlarni oson takrorlay oladigan va hatto oddiy jumlalami tuza oladigan bo‘lib qoladi. Modomiki, shunday ekan, nutq funksiyasining rivojlanishida eshituv analizatorining ahamiyati katta.

1. 
   P.Pavlov. To‘la asarlar to‘plami, III tom, 2-kitob, M.L, 1951 yil, 335 bet.
   

Eshituv analizatori haqida qisqacha ma’lumot.

Eshituv analizatori tashqi, o‘rta, ichki quloq, ichki quloqdan boshlanadigan va nerv quzg‘alishlarini miyaga o'tkazib beruvchi eshituv nervi va bosh miyadagi eshit, ■ • ^-7 ir-hiea oladi.Tashqi qu!oq-quloq>q suprasi va tashqi eshituv yo'lidan гчз/kj ianni о i. ъ _
^ г „ cmrasi tovushni tutib olish va yo‘na!iiljshini aniqlashga xizmat qiladi, tashqi tb-ratQuloq ьирао
rfi'tuv yo‘li ingichka tuklar bilan qoplangan kana^ldan iborat bo‘lib, uzunligi kattalarda -> • sm ga boradi va quloqning tashqi chegarasi boca'lmish quloq pardasi - nog‘ora parda bilan tutashib turadi. Quloq pardasi egiluvchan, elastik boMadi, shunga ko‘ra tovush to‘lqinlari ta’sirida tebranib, shu tebranishlarni b'Ouzmasdan takrorlaydi. Quloq pardasi kalla suyagining chekka qismida joylashgan o‘rtaia quloq bo‘shlig‘ining tashqi devorini hosil qiladi. Bu bo‘shliqda eshituv suyakchalari vs'a shu bo'shliqni burun - halqum bilan tutashtirib turadigan kanai - Yevstaxic nayi bor. C3‘rta quloqning ichki devorchasi ikkita darcha - oval darcha va yumaloq darcha bilan a ichki quloqdan ajralib turadi. O^lrta quloqdagi eshituv suyakchalari bolg‘acha, sanction va uzangi deb ataladigan uchta suyakchadan iborat. Bolg‘achaning dastasi quuloq pardasiga yopishgan, boshchasi harakatchan bo‘lib, sandonga taqalib turadi. S Sandon esa uzangi bilan tutashgan. Uzangining keng tarafi oval darchadagi paro'daga yopishgan. Quloq pardasining tebranishlari eshituv suyakchalariga o‘tib, ularni I ham harakatlantiradi, buning natijasida quloq pardasining hamma tebranishlari oval pardaasjga ham tarqaladi.
Oval darcha yumaloq darcha bilan birga*likda ichki quloqqa tutashadi. Ichki quloq (labirint) chekka suyagining piramida de.sgan qismida joylashgan bo‘lib, suyak labirint va uning ichidagi parda labirintdan lboorat. Suyak labirint bilan parda labirint devorchalari o'rtasida kichik bir kamchak bo'lib,^ u perelimfa degan suyuqlik bilan to‘la turadi. Parda labirint ichida ham suyuq bor, buni ■ enfolimfa deyiladi.
Labirint dahliz, chig‘anoq va yarim dolira kanallar degan qismlardan iborat. Labirintning yarim doira kanallari muvozanatni saqlash organi bo‘lib hisoblanadi. Asl eshituv organi chig‘anoqdir. U gajakka o‘xsha*b, 2,5 marta o‘ralgan suyak kanaldir. Uning ichida korti organi joylashgan. Korti org»ani tovushni sezuvchi moslama bo‘lib, miyadan keladigan eshituv nervining oxirlari shm organda tugaydi.
Eshituv sezishlari quyidagicha kelib chiqaidi.Tovush to‘lqinlari havo orqali tashqi eshituv yo'liga kirib, quloq pardasiga urilgan.ida uni tebratadi.Bu tebranish eshituv suyakchalariga o‘tib, ulami ham tebrantiradi. Eshituv suyakchalaridan uzangi oval darcha pardasiga taqalib turadigan bo'lganidan shu parda ham tebranadi. Bu tebranish
perelimfaga utidan endolimfaga o‘tadi, endolimfa tebranganda chig‘anoqd_agj
organi tuklami ham tebrantirib, shu yerdagi eshituv nervi oxirlarini on'?!,--,, j