Korrespondensiya

2
Korrespondensiya
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Korrespondensiya (lotincha: correspondeo yoki correspondentia — javob beraman, bildiraman) — publitsistik janr. Unda maʼlum davr va oʻrindagi aniq ijtimoiy jarayon qamrab olinadi. K. 2 xil — axborot va tahliliy tarzda boʻladi. Axborot K.da, odatda, muallif shaxsan oʻzi koʻrgan voqealarni yoritadi, xabarlarni dalillar asosida tahlil etadi, umumlashtiradi, xulosalar chiqaradi. Tahliliy K.da ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega boʻlgan dalillar demokratik nuqtai nazardan tahlil etilib, amaliy xulosalar chiqariladi. K. matbuotda eng keng tarqalgan janrlardan biri.^[1]
Korrespondensiya, bu — muxbirlar tomonidan OAV uchun joylardan yuboriladigan xat, xabar, joʻnatmalar.^[2]
Korrespondensiya tili[tahrir | manbasini tahrirlash]
Agar xabarda dalil qisqa va aniq keltirilsa, korrespondensiyada hayotning u yoki bu tomonlarini jonli tasvirlash, voqeaning mohiyatini ochib berishga yordam beruvchi xarakterli dialoglarni keltirish mumkin. Shuningdek, unda epitetlar, metaforalar, ritorika masalalari kabi badiiy tasvirlardan foydalanish mumkin. Gazetaning barcha janrlari kabi korrespondensiyada ham siyqasi chiqqan soʻz, iboralardan foydalanishdan qochish kerak.

Korrespondensiyada xulosalar, ishonchli umumlashmalar ham boʻlishi kerak, biroq unda "bu masalaga katta eʼtibor berish kerak" yoki "chuqur bilib olish lozim" singari umumiy soʻzlar mutlaqo boʻlmasligi darkor. Umumiy jumlalar gazetxonga mutlaqo taʼsir koʻrsatmaydi, uni fikr yuritish, hayajonlanishga majbur qila olmaydi. Zero, aniqlik hamda taʼsirchanlik har qanday jurnalistik materialning oldiga qoʻyiladigan asosiy talab hisoblanadi.

Korrespondensiyada hayotning u yoki bu epizodini koʻzga tashlanadigan qilib tasvirlash mumkin. Korrespondensiyada oʻxshatish, taqqoslashlarni ishlatishga yoʻl qoʻyiladi. Koʻpincha muallif oʻz korrespondensiyasini oʻtkir maqol, matal va shu kabi til vositalari bilan jonlantiradi. Shu bilan birga, baʼzi jurnalistlar materialni qolip iboralardan tarkib topgan holda tuzishadi. Bu esa oʻquvchilarni gazetadan bezdiradi, muallif fikrini xiralashtiradi. Korrespondensiyaning tiliga qoʻyiladigan talablar uning janr xususiyatlaridan kelib chiqadi, yaʼni faktlar bayoni, tahlil, umumlashmalar aniq, obrazli, jonli, taʼsirchan bayon etilishi lozim.
Korrespondensiya rukni[tahrir | manbasini tahrirlash]
Korrespondensiyalarda doimiy yoki davr ruhidan va talablaridan kelib chiqqan holda qoʻyiladigan ruknlar mavjud. Doimiy ruknlar ixcham, siqiq boʻlib, ularning aksariyatida ilgʻor tajriba, turli sohalarga oid muammolar oʻz aksini topgan: „Faxr“, „Sport“, „Koʻzgu“ („Xalq soʻzi“) kabilar shular jumlasidandir. Davr ruhini aks ettiradigan, davr sadosi hisoblangan ruknlar ham qoʻllaniladi: „Davr“(„Xalq soʻzi“), „Jahon maydonida“ („Darakchi“). 
Korrespondensiya sarlavhasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Korrespondensiya sarlavhali ruknlarga qaraganda ancha mazmunli, obrazli, taʼsirchan, ixcham vositalardan tanlangan. Sarlavha sifatida ot soʻz birikmalar, frazeologizmlar, sodda gaplar, soʻroq gaplar koʻplab ishlatiladi: "40-Butunjahon shohmot olimpiadasi" („Oʻzbekiston ovozi“), "Yosh polvonlar Bornmutda bellashadilar", „Sifatli va raqobatbardosh“ („Xalq soʻzi“), "Mening nafsim balodur" („Darakchi“). 

Korrespondensiyalarda soʻz-sarlavhalar nihoyatda kam uchraydi, lekin ular yorqin, sermazmun, ixcham boʻlib, gazetxon diqqatini tez oʻziga tortadi hamda matn mavzusi va maʼnosi haqida dastlabki aniq axborotni beradi: "Muazzam, munavvar, ulugʻvor" („Xalq soʻzi“). Korrespondensiyalarda soʻroq, undov gaplar va boshqa obrazli gaplar ham sarlavha sifatida ishlatiladi. Ularning aksariyati taʼsirchan vosita rolini bajaradi: "Yangi musiqa koshonasi" yoki "Qishloq nomi nega „Jangati“?" („OʻzA sayti“).

Korrespondensiyaning leksik va grammatik xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Korrespondensiyaning tili axborot berish xarakteri jihatdan xabar janriga xos xususiyatlarni (faktlarni sanash, neytral maʼnoli til vositalarini ishlatish kabilarni) oʻzida aks ettirsa, mavzuni yoritish, qisman tahlil jihatidan maqola janriga yaqin turadi. Korrespondensiyada obrazli ifodalarning ishlatilishi ham maqola, lavha janrlaridan farq qiladi, yaʼni unda obrazli, badiiy ifodadan koʻra bir necha faktlar bayoni ustun turadi: "Darhaqiqat, oʻzbek kurashining umumjahon qadriyati sifatidagi taraqqiyotida mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlarning ahamiyati beqiyos. Hozirgi kunda beshta qitʼada Kurash konfederatsiyalari tashkil etilgan boʻlib, Xalqaro kurash assotsiasiyasiga 120 davlat aʼzo" („Xalq soʻzi“).

Korrespondensiya janrining imkoniyatlaridan unumli foydalanish, tilning obrazli vositalarini oʻrinli qoʻllashga katta eʼtibor qaratiladi. Tanqidiy korrespondensiyalarda esa obrazli ifodalar, iboralar, maqollar, mulohaza va munozaraga undovchi soʻroq gaplar keng qoʻllaniladi.

Korrespondensiyada ekspressivlikning ifodalanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1. Frazeologizm, xalq maqollari, mazmunli til birliklarini ishlatish natijasida taʼsirchanlik taʼminlanadi: "Inson uchun tinchlikdan aziz neʼmat yoʻq, aslida" („Xalq soʻzi“).
2. Matnga mos epigraf tanlash xam taʼsirchanlikni oshirishga xizmat qiladi. "Hamjihatlik, bunyodkorlik va taraqqiyot" sarlavhali korrespondensiyaga mos ravishda quyidagi epigraf tanlangan: "Oʻzbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega boʻlib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi. Eʼtiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qatʼi nazar, qonun oldida tengdirlar" — Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasidan („Xalq soʻzi“).
3. Maqollardan matnlarda oʻrinli foydalanish bilan maʼno kuchaytiriladi: "Odam bolasi — elning lolasi" („OʻzA sayti“).
3
"Gazeta tili", "Gazeta janrlari uslubiyati" maxsus kurslari dasturi hamda "Jurnalistik ijod nazariyasi va amaliyoti (janrlar)" kursi dasturida gazeta janrlari va ularning tasnifi keltirilgan. Ularda o`zbek tilshunosligida "gazeta janrlari"ning belgilab berilganligini, janrlar tasnifidagi ba’zi turli xilliklarga qaramasdan, bu sohaga bir muncha aniqliklar kiritilganligini alohida ta’kidlash lozim.
T.Qurbonov tadqiqotlarida publisistik uslub janrlari ajratib ko`rsatilgan²⁶. U publisistik uslubning quyidagi janrlarini qayd etgan: xabar, reportaj, korrespon-densiya, maqola, siyosiy maqola, siyosiy, iqtisodiy va ilmiy xarakterdagi maqola, ocherk, felyeton, pamflet, lavha,
felyeton) bilan birga ijtimoiy-analitik yoki informatsion-analitik (korres-pondensiya, maqola, reportaj) publisistika janrlarini ajratib ko`rsatadi. Olimning janrlarni alohida belgilariga qarab guruhlarga bo`lishi, ayniqsa, e’tiborga molikdir²⁹.
Felyeton janrining tarixi, uning o`zbek matbuotida shakllanishi, taraqqiyoti haqida maxsus fikr yuritilgan tadqiqotda, u "matbuot janri", "satirik janr", "satirik-publisistika janri" terminlari ostida baholangan. O`rni bilan "adabiy va badiiy publisistika janrlari" termini ham qo`llanilgan. "Matbuot janrlari" sifatida informasion janrlar, korrespondensiya, oddiy tanqidiy maqola, bosh maqola, umum-siyosiy nazariy maqola, reportaj kabilar ham ajratib ko`rsatilgan. Tadqiqotchi turli terminlarni qorishiq (aralash) holda qo`llagan bo`lsa-da, felyeton janri-ning xususiyatlarini, asosan, matbuot janri sifatida, gazeta va jurnal-lar materiallari asosida yoritib bergan. Bu esa, matbuot janri, xususan, gazeta janri haqida alohida, badiiy publisistikadan farqli tarzda, mulohaza yuritish mumkinligini ham ko`rsatadi<sup>30</sup>.
A.Boboyeva "gazeta janrlari" mavjudligini tan olgan holda, axborot janrini ajratib ko`rsatadi. Shuningdek, olimaning felyeton va ocherkka nisbatan ishlatgan terminlari ham ("ijtimoiy-publisistik", "badiiy-publisistik") diqqatni tortadi³¹.
Keyingi paytlarda o`zbek tilshunosligida "gazeta tili", "gazeta uslubi", "gazeta janrlari" tushunchalari tobora mustahkam o`rin egallamoqda. I.Toshaliyev "gazeta janrlarining tasniflanishi va guruhlanishi"ni quyidagicha belgilaydi: "Axborot(informasion) janrlari. Tahliliy (analitik) janrlar. Tasviriy (badiiy-publisistik) janrlar". U xabar, hisobot, suhbat, reportaj, lavha (axborot (informat-sion) janrlar), korrespondensiya, maqola, publisistika, xat, xalqaro obzor, matbuot obzori, taqriz (tahliliy (analitik) janrlar), ocherk, felyeton, pamflet (badiiy-publisistik janrlar) kabilarni o`z tasnifida qayd etgan<sup>32</sup>.
Matbuot, jumladan, gazetaning xarakterli xususiyatidan kelib chiqqanda, uning asosiy vazifasi informasiya (axborot) berish va badiiy-publisistik vositalar orqali obrazli tarzda ta’sir etish hamda boshqalardan iborat. Tadqiqotchilar matbuotning vazifasi va ifoda usullari hamda shakllaridan kelib chiqib, janrlar haqida gapirganda, "informasion" yoki "axborot" janrlari, "badiiy-publisistik janr", "analitik janr" terminlarini ishlatganlar.
A.Abdusaidov tadqiqotlarida gazeta tili quyidagicha tasnif asosida o`rganilgan: xronika-xabar, axborot-xabar, tanqidiy yoki satirik xabar, maxsus sarlavhalar ostidagi qisqa xabarlar, kengaytirilgan xabarlar. 2. Reportaj: shu kungi voqealar haqidagi reportaj, mavzuli reportaj, muammoli reportaj. 3. Hisobot: oddiy hisobot, tahliliy hisobot, mavzuli hisobot, muammoli hisobot, ilmiy hisobot, sud hisoboti, rasmiy voqyealar haqidagi hisobot. Intervyu: intervyu-monolog, intervyu-dialog, intervyu-lavha, portret-intervyu, davra-suhbat, matbuot konferensiyasi . 1. Korrespondensiya: axborot korrespondensiya, tahliliy korrespondensiya, muammoli korres-pondensiya, ijobiy korrespondensiya, tanqidiy korrespondensiya, portret korrespondensiya, mulohaza-korrespondensiya. 2. Maqola: bosh maqola, nazariy maqola, muammoli maqola, tanqidiy maqola, tashviqot xarakterdagi maqola, ilmiy-ma’rifiy maqola. 3. Taqriz. 4. Sharh: umumiy sharh, mavzuli sharh, axborot sharhi, matbuot sharhi. 5. Obzor: mavzuli obzor, umumiy obzor, axborot obzor. 6. Xat: gazetxon xati, ochiq xat, murojaat, tabrik, yozuvchi xati. 7. Kuzatish: umumiy kuzatish, mavzuli kuzatish
1. Lavha. 2. Ocherk: ocherk-portret, safarnoma (yo`l ocherki), muammo-ocherk, ocherk-lavha. 3. Felyeton: hujjatli felyeton publisistik uslubga amal qilinadigan manbalar orasida, ayniqsa, matbuot, ya’ni gazeta va jurnallarning alohida o`rni bor. O`zbek tilshunosligida gazeta tilini tadqiq etish bo`yicha qator tadqiqotlar yaratilgan. A.Abdusaidovning «Jurnalist-ning tildan foydalanish mahorati» nomli monografiyasida gazeta tilini o`rganishga doir adabiyotlar obzori keltirilgan<sup>17</sup>. Unda ko`rsatilishicha, o`zbek tilshunosligida gazeta leksikasi, vaqtli matbuotda baynalmilal so`z va terminlar qo`llash, «Mushtum» jurnali leksikasi va frazeologiyasining semantik-stilistik xususiyatlari, gazeta nutqi, gazeta sarlavhalari, gazeta materiallari asosida leksik dubletlar, leksik va sintaktik variantlar, gazeta tili statistikasi, gazeta tilining publisistik uslubdagi o`rni, janrlari, gazeta tili gram-matikasi, «Turkiston viloyatining gazeti»ning ayrim sintaktik xususiyatlari, XX asrning birinchi yarmi vaqtli matbuoti materiallaridan olingan boy faktlar asosida qadimgi turkiy so`zlar, o`zlashgan leksik qatlam, polisemiya, kalka masalasi, gazeta tili va adabiy me’yor masalalari o`rganilgan muhim tadqiqotlar mavjud.