Korxona iqtisodiyoti
-rasm. Tovarning hayotiylik davri egri chiziqlari turlari
Yüklə 446,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
5.4-rasm. Tovarning hayotiylik davri egri chiziqlari turlari.
Fan-texnika taraqqiyoti natijasida texnologiyalardagi o‘zgarishlar, iste’molchilar ehtiyojlari, o‘zaro raqobat tufayli firma ishlab chiqarayotgan tovarlari doirasi bilan cheklanib qolmasligi kerak. Iste’molchi doimo yangi va takomillashtirilgan tovarlarga talabgor bo‘ladi va albatta, raqobatchi firma bu talabni qondirish maqsadida yangi turdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun bor kuchini safarbar etadi. Har bir firma yangi turdagi tovarlarni ishlab chiqarish bo‘yicha o‘z dasturiga ega bo‘lishi kerak. Narx – bozor mexanizmining muhim tarkibiy elementlaridan biridir. U oʻzining vazifalari orqali barqaror iqtisodiyotning shakllanishi hamda samarali amal qilishiga, bozor muvozanatining taʼminlanishiga, milliy daromadning iqtisodiyot turli tarmoq va sohalari, xoʻjalik yurituvchi subyektlari boʻyicha taqsimlanishiga, aholining ijtimoiy jihatdan himoya qilinishiga sharoit yaratadi. Shuningdek, u ishlab chiqaruvchilarni ragʻbatlantirib, sogʻlom raqobat muhitining yaratilishiga katta taʼsir koʻrsatadi. Narx – tovar qiymatining puldagi shakli; bozor iqtisodiyotida amal qiluvchi iqtisodiy dastak. Iqtisodiy ta’limotlar tarixidagi ayrim qarashlarda narxni qiymatning mehnat nazariyasiga asoslanib talqin qilishgan, unga qiymatning puldagi ifodasi deb qaralgan. XXI asr boshlaridagi nazariyalar narxni pulning miqdoriy nazariyasi asosida izohlab, narxga xarajatlar, tovarning nafliligi va raqobat taʼsir etishini eʼtirof etadi. Narxni qiymat belgilaydi, ammo u aniq bir qiymatdan yuqori yoki past boʻlishi mumkin, bu esa bozordagi muayyan tovarga boʻlgan talab va taklifga bogʻliq. Narx faqat qiymatni emas, balki talab va taklif, shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi, sifati va boshqa tovarlar oʻrnini bosa olishi, muomaladagi pulning xarid qobiliyatiga ham bogʻliq. Binobarin, narx qiymatdan miqdoran farqlanadi. Mahsulot tannarxi har qanday narxning asosi boʻlib, tovarning hayotiy sikli davomida uning narxidagi oʻzgarishlarga katta taʼsir koʻrsatadi. Narx miqdori xarajatlarga va tovar sifatiga toʻgʻri mutanosiblikda, raqobatning shiddatiga esa teskari mutanosiblikda turadi. Korxonalarda shakllanayotgan muvozanatli narxlar xo‘jalik nuqtai nazaridan quyidagi vazifalarni bajarishi lozim: - korxonaning ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash; - korxonaning davr va moliyaviy xarajatlarini hamda tasodifiy zararlarini qoplash; - korxonaning kelajakda rivojlanishini ta’minlaydigan miqdorda foyda keltirish. Korxonalarda shakllangan narxlar yuqorida keltirilgan xarajatlarni qoplash imkonini bermasa, oxir-oqibat korxonaning faoliyatida salbiy oqibatlarga olib keladi. Shu sababli xarajatlarni tejash orqali tannarxni pasaytirish, mahsulot sifatini yaxshilash orqali narxning yuqoriroq shakllanishiga erishish natijasida olinadigan yuqoriroq daromad olishni ta’minlash lozim. Bozor munosabatlari sharoitida narx quyidagi funksiyalarni bajaradi: • hisob-kitob va oʻlchov vositasi funksiyasi – narx vositasida qilingan xarajatlar, olingan natijaning puldagi miqdori aniqlanadi. Xarajatlar mahsulot uchun ishlatilgan resurslar miqorini uning narxiga koʻpaytirish orqali hisoblanadi; • ragʻbatlantirish funksiyasi – narxning oʻzgarishi ishlab chiqarish hajmini oʻzgartiradi. Talab narxga nisbatan teskari mutanosiblikka ega. Narx pasaysa talab ragʻbatlantiriladi, aksincha, narx oshsa (boshqa shart-sharoit oʻzgarmagan takdirda) taklif ragʻbat oladi. Narxdagi oʻzgarish ishlab chiqaruvchilar va isteʼmolchilarga ishtiyoq bagʻishlaydi; • raqobat vositasi vazifasi – narx raqobatchini bozordan si-qib chiqarish va bozorda oʻz mavqeini mustahkamlash uchun ishlatiladi. Raqobatchilar narxni oʻzgartirib turish, uni sharoitga qarab turlicha belgilash orqali oʻzaro bellashadilar. Narx raqobatlashuvning iqtisodiy vositasi hisoblanadi; • iqtisodiyotni tartiblash funksiyasi – narx bozor mexanizmidagi asosiy iqtisodiy dastak hisoblanadi. Narx oʻzgarishiga qarab nimani va qancha ishlab chiqarish kerakligi aniqlanadi. Muayyan tovarlar narxining oshishi ularni koʻplab ishlab chiqarish kerakligini bildiradi, aksincha, narxning pasayishi tovar ishlab chiqarishni kamayishi yoki umuman toʻxtatilishi lozimligini anglatadi. Bu esa resurslarning bir sohadan ikkinchisiga oqib oʻtishiga, eski soha qisqarib, yangi sohaning tez rivojlanishiga olib keladi. Narx resurslarni qayta taqsimlash orqali iqtisodiyotni tartiblaydi. • daromadlarni taqsimlash funksiyasi – xo‘jalik faoliyati ishtirokchilari oladigan daromadlar ular sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning narxlariga bevosita bog‘liqdir. Narxlarning o‘zgarishi iqtisodiy ne’matlar sotuvchilari va xaridorlari turli guruhlarining daromadlari miqdoriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Biror mahsulotga bo‘lgan talab oshsa (taklif o‘zgarmay qolgan darajada), ularning narxi, demak, ularni ishlab chiqaruvchilarning daromadlari ham ortadi. Narxlarning shakllanishiga ko‘plab omillar ta’sir etadi. Ularning orasida birinchi o‘rinda korxonaning o‘z faoliyati bilan bog‘liq omillar turadi. Korxona uchun narx uning daromadi, foydasi manbasi hisoblanadi, u korxonaning savdo hajmi va uning bozordagi ulushiga, imijiga ta’sir o‘tkazadi. Korxonalar o‘z tovarlariga narx belgilashdan oldin unga ta’sir etuvchi tashqi omillarni chuqur tahlil qilishlari zarur. Korxonalarda narxning shakllanishiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi: • mahsulotning bir birligi uchun qilingan xarajatlar. Narx belgilashda tadbirkorlar ushbu mahsulotning bir birligi (kg, dona, litr, m 2 , metr va hokazo) uchun qilingan barcha xarajatlarni inobatga oladi. Tadbirkor o‘z mahsuloti narxini quyidagi formula orqali aniqlaydi: Narx = To‘liq tannarx + Ustama foyda Qaysi tadbirkor o‘z mahsuloti tannarxini pasaytirishga erishsa, u raqobatchilariga nisbatan ko‘proq ustama foydaga ega bo‘ladi yoki raqobatchilariga nisbatan pastroq narx belgilash orqali bozorning ko‘proq qismini egallash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu orqali korxonaning raqobatbardoshligi ortadi. Narxning darajasi bozor munosabatlari sharoitida samarali, maqsadga muvofiq xarajatlarga asoslanadi, ya’ni ular narxning iqtisodiy asosini tashkil etadi. Har qanday xarajatlar ham samarali hisoblanmaydi. Shuning uchun ma’lum bir miqdorgacha bo‘lgan, ya’ni maqsadga muvofiq sarflangan xarajatlargina e’tiborga olinadi. Narx shakllanishida ushbu maqsadga muvofiq xarajatlarga asoslaniladi, undan yuqori xarajatlarni bozor tan olmaydi. Ya’ni, ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotining tannarxi yuqoriroq bo‘lganligi uchun uni bozorda shakllangan narxga nisbatan yuqoriroq narxda sota olmaydi. Xaridorlar biror mahsulotni xarid qilayotganda sifati bir xil bo’lgan holatda eng past narxdagisini tanlaydi, ya’ni qaysi korxona mahsulotining tannarxini eng past darajaga tushira olsa, uning belgilagan narxini tan oladi. Shuning uchun korxonalarda mahsulot tannarxini pasaytirishga e’tibor berish muhim ahamiyatga ega. • bozor konyunkturasi. Bozor konyunkturasi – muayyan davrdagi bozor holati; bozorda talab va taklif o’rtasida muvozanatning mavjudligi yoki buzilganligi bilan xarakterlanadi. Bundan tashqari, bozordagi raqobat darajasi ham bozor konyunkturasini ifodalovchi ko’rsatkichdir. Shunga koʻra bozor konyunkturasi ijobiy va salbiy, qulay yoki noqulay boʻlishi mumkin. Bozor konyunkturasi talabning oshishi bilan xarakterlansa, sotuvchi uchun qulay, chunki u tovarini qimmatga sotib, qoʻshimcha daromad koʻradi. Agar bozorda taklif oshib ketsa, konyunktura xaridor uchun qulay boʻladi – tovarni arzonga olib, naf koʻradi. Bozor munosabatlari sharoitida talab va taklif o‘rtasidagi munosabat ham narx shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omil hisoblanadi. Talab qonuniga ko‘ra, bozorda taklif o‘zgarmagan holda mahsulotga bo‘lgan talab ortsa, mahsulotning narxi oshadi (5.5-rasm). a) b) Yüklə 446,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|