Korxonalarda moliayviy resurslarni boshqarishni samarali tashkil etish

 
1-rasm. Korxona moliyaviy resurslari tarkibi
3
 
 
 
Xo’jalik sub’ektlarida takror ishlab chiqarish jarayonida eng asosiy 
moliyaviy manbalardan biri mahsulot (ish, xizmat) realizatsiyasidan tushum 
hisoblanadi va bu manbadan quyidagilarga sarflanadi: 
3
И.М.Карасева, М.А.Ревякина «Финансовий менежмент», ОМЕГА. Москва-2012, 18-стр.
Qayta taqsimlash 
tartibita kelib 
tushadigan 
Qayta taqsimlash 
tartibita kelib 
tushadigan 
Xususiy aktsiya, obligatsiya va 
boshqa ko’rinishdagi qimmatli 
qog’ozlar sotilishi 
Kredit investitsiyasi 
Daromadlar 
Tushumlar 
Kontsernlar, soha 
birlashmalaridan 
tushadigan moliyaviy 
resurslar 
Boshqa emitentlar 
qimmatli qog’ozlari 
bo’yicha dividendlar 
va foizlar 
Ulushli qatnashishdan 
keladigan moliyaviy 
resurslar 
Boshqa emitentlar 
qimmatli qog’ozlari 
bo’yicha dividendlar 
va foizlar 
Byudjet subsidiyalari 
Boshqa ko’rinishdagi resurslar 
Amartizatsiya ajratmalari 
Asosiy 
faoliyatdan 
foyda 
Ilmiy tadqiqot 
ishlarini 
bajarish 
bo’yicha foyda 
Asosiy fondlar realizatsiyasidan 
tushum 
Mehnat a’zolarining ulushli va 
boshqa to’lovlari
Moliyaviy 
operatsiyalar 
bo’yicha foyda 
Qurilish-
montaj 
ishlarini 
bajarishdan 
daromadlar 
Boshqa ko’rinishdagi daromadlar 
Boshqa ko’rinishdagi tushumlar 
Korxona moliyaviy resurslari 
Moliya bozoriga 
safarbar 
qilinadigan 
O’z mablag’lari va ularga 
tenglashtirilgan mablag’lar 
hisobiga shakllanadigan 

---

10 
1. Qoplash fondi:

moddiy xarajatlar; 

amartizatsiya (eskirish) xarajatlari; 

boshqa xarajatlar. 
2. Iste’mol fondi: 

mehnat haqi fondi; 

ishchi, xodimlarga ilmiy texnika ishlariga to’lov fondi; 

ijtimoiy sug’urta fondi. 
3. Jamg’arma fondi: 

moddiy rag’batlantirish fondi; 

ijtimoiy rivojlantirish fondi; 

ishlab chiqarish, ilm va texnikani rivojlantirish fondi; 

kredit foizlari to’lovi uchun fond; 

rezerv fondi; 

dividendlar to’lovi uchun fond; 

jarima, peniya to’lovlari uchun fond. 
Sub’ektlar iqtisodiy va moliyaviy mustaqilligi sharoitida tadbirkorlik o’z 
moliyaviy resurslarini mustaqil shallantiradi va kengaytiradi. Amaliyotda barcha 
o’tkaziladigan ko’rinishlardagi moliyaviy resurslar bir vaqtda o’zgarishishi 
mumkin. Takror ishlab chiqarish xarajatlarini uzluksiz ta’minlash uchun moliyaviy 
rezervlar katta ahamiyatga ega.no barqaror sharoitda ular muhim va keraklidir. 
Moliyaviy rezervlar xo’jalik subektining o’z mablag’lari hisobiga tashkil qilinishi 
kerak. Ishlab chiqarish faoliyatini kerakli mablag’lar bilan ta’minlash, hamda 
takror ishlab chiqarishni doimiy kengaytirish, yangi texnalogiyalarni o’zlashtirish 
va joriy qilish, mahsulotlarni yangilashish uchun oldindan rejalashtirish va pul 
mablag’lari fondini tuzish kerak. 
Pul mablag’lari tabiatiga ko’ra mahsadli xarakteriga ega: tovar moddiy 
qiymatliklar keltirishga to’lov, asosiy vositalar eskirishini qoplash, ish haqiga 
to’lovlar, soliq to’lovlari, dividendlar, bank ssudalarini so’ndirilishi, rezerv kapitali 

---

11 
tuzish, ijtimoiy kafolatlarni bajarish uchun sug’urta fondlari tashkil qilish. 
Umuman olganda amaliyotda korxonalarning uchta asosiy pul fondlarini ajratish 
mumkin:
1)
Qoplash fondi; 
2)
Iste’mol fondi; 
3)
Jamg’arma fondi. 
Bu fondlarning asosiy manbasi realizatsiyadan tushum hisoblanadi. 
Qoplash fond korxona uchun moddiy xarajatlar, amartizatsiya xarajatlari, 
arzon va tez eskiruvchan narsalar amartizatsiyasini qoplashda ko’proq ahamiyatga 
ega hisoblanadi. Moddiy xarajatlar fondini shakllantirishda, uning hajmini 
aniqlashda quyidagi omillar ta’siri hisobga olinadi: 

mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish hajmi; 

narxlar dinamikasi; 

mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish xarajatlari darajasi; 

talab tendentsiyasi; 

inflyatsiya sur’ati; 

tovar moddiy qiymatliklar zaxirasining shakllanishi; 

aylanma aktivlarning aylanuvchanlik koeffitsienti. 
Iste’mol fondi korxonada ish haqiga to’lovlar fondlari hisobi bilan bog’liq. U 
ishchi va xodimlar mehnat haqi fondlarini o’z ichiga oladi. Uning shakllanishini 
belgilovchi omillar: 

ishchi va xodimlar soni; 

minimal ish haqi to’lovi; 

mehnat to’lovi tizimi; 

ishtimoiy sug’urta sohasidagi davlat siyosati; 

ijtimoiy sug’urta fondiga ajratmalar darajasi; 

moddiy rag’batlantirish tizimi; 

jismoniy shaxslar daromadiga soliq. 
Jamg’arma fondi sof foyda orqali korxona ixtiyorida qoladi. Unga quyidagi 
omillar ta’sir ko’rsatadi: 

---

12 

mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish hajmi; 

mahsulot (ish, xizmat) sotilishi hajmi; 

realizatsiya narxi darajasi; 

soliqqa tortish darajasi; 

foyda solig’i bo’yicha imtiyozlar; 

korxona raqobatbardoshligi; 

bank kreditlari bo’yicha foiz stavkalarining darajasi. 
O’z moliyaviy resurslarini shakllantirish siyosati ularning turli manbalardan 
jalb qilish jarayonini o’zida aks ettiradi. Bu faoliyatning asosiy maqsadi – o’z-
o’zini moliyalashtirishning zaruriy darajasini ta’minlash.bu maqsad hisobiga 
korxona o’z moliyaviy resurslarini shakllantirish siyosati ishlab chiqiladi. Korxona 
o’z moliyaviy resurslarini shakllantirish jarayoni quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
1)
o’z moliyaviy resurslariga bo’lgan umumiy extiyojini aniqlash; 
2)
ichki manbalar hisobiga jalb qilinadigan o’z moliyaviy resurslari hajmini 
maksimallashtirish; 
3)
tashqi manbalardan jalb qilinadigan o’z moliyaviy resurslari kerakli 
miqdorini ta’minlash; 
4)
o’z moliyaviy resurslar shakllanishida tashqi va ichki manbalar 
munosabatlarini optimallashtirish. 
Moliyaviy resurslarni shakllantirishda ichki manbalarga asosan mahsulot 
(ish, xizmat)larni realizatsiya qilishdan tushum hisoblanadi. 
Foyda va amartizatsiya – rivojlanish uchun asosiy mliyaviy resurslardir, 
shuning uchun asosiy vazifa ularning miqdorini maksimallashtirishdan iborat. 
Tashqi manbalardan jalb qilingan moliyaviy resurslarni qoplash shu 
moliyaviy resurslari qismidan amalga oshiriladi, ya’ni buni o’z mablag’lari 
hisobiga qoplamasdan olingan mablag’larning o’zidan qoplanishi kerak. 
Qo’yilgan maqsad va ishlab chiqilgan siyosatga ko’ra o’z moliyaviy 
resurslarini shakllanishini boshqarish jarayonida quyidagi asosiy vazifalar hal 
qilinadi: 

---

13 
1)
korxonaning kerak bo’lgan balans foydasi summasini shakllanishini 
ta’minlash; 
2)
samarali soliq siyosatini shakllantirish; 
3)
mukammal dividend siyosatini ishlab chiqish; 
4)
xususiy kapital hajmini oshirish. 
Xo’jalik sub’ektlarida ayrim hollarda xom ashyo sotib olishga mablag’lar 
etishmovchiligi yuzaga kelishi mumkin. Bunday hollarda banklar, moliya-kredit 
tashkilotlarining faktoring operatsiyalaridan foydalanishi mumkin. Ya’ni bunda 
banklar xo’jalik sub’ektlarining debitorlik qarzlarini sotib olishi yoki xom ashyo 
sotib olish xarajatlarini qoplab berishi mumkin. Faktoring korxonalar orasidagi 
oldi-sotdi munosabalarini moliyalashtirib, to’lolmaslik risklarini kamaytiradi. 
Faktoring – hisoblarning samarali instrumenti bo’lib, oldi-sotdi shartnoma 
bo’yicha moliyalashtirish va to’lamaslik riskini pasaytirishdir. Faktoring 
operatsiyalari maqsadi mol etkazib beruvchilar uchun pul mablag’larini
o’tkazilishi va oborot kapitalining tezlashishi uchun sharoitlar yaratish hisoblanadi.
Korxonaning moliyaviy resurslari ular ixtiyoridagi pul mablag’laridir. 
Moliyaviy resurslar ishlab chikarishni rivojlantirishga, ishlab chikarish soxasini 
taminlashga va rivojlantirishga, istemolga yo’naltirish va zaxiraga qoldirishi 
mumkin.