Kriptografik usullar

Electronic codebook (ECB). Dastlabki sodda modellardan biri bo`lib, ochiқ mant bloklarga bo`linadi va ҳar bir blok ustida kalit bilan amallar bajariladi.

5-rasm. ECB modulda shifrlash

6-rasm. ECB modulda deshifrlash

Ushbu modelning asosiy kamchiligi bir xil ochiқ matn bir xil shifr matnga almashadi. Bulardan tashқari bu model matnni yashirish kabi vazifalarni bajarmaydi. SHularni ҳisobga olgan ҳolda o`ta maxfiy axborotlar bilan ishlashda ushbu modeldan foydalanish tavfiya etilmaydi.

Cipher-block chaining (CBC). Ushbu model 1976 yil IBM tomonidan ishlab chiқilgan bo`lib, dastlab ochiқ matnga boshlanғich vektor қo`shilib, natija kalit yordamida shifrlanadi.

7-rasm. SVS modelda shifrlash
Deshifrlashda shifrmatn kalit yordamida deshifrlanib, boshlanғich vektorga қo`shiladi va natijada ochiқ matn olinadi.

8-rasm. SVS modelda deshifrlash


Propagating cipher-block chaining (PCBC). Ushbu model Kerberos v4 va WASTE pratakollarida foydalanilgan bo`lsada, bardoshlsizligi sababli amalda keng қo`llanilmaydi.

9-rasm. RSVS modelda shifrlash

10-rasm. RSVS modelda deshifrlash


Cipher feedback (CFB). Ushbu model SVS modeliga yaқin bo`lib, ushbu modelda deshifrlash SVS modelida shifrlash amaliga o`xshaydi.

11-rasm. CFB modelda shifrlash

12-rasm. CFB modelda deshifrlash
Output feedback (OFB). Ushbu modelda shifrlash amali sinxron oқimli shifrlash algoritmlarida blokli shifrlashni amalga oshirish uchun amalda foydalaniladi. Ushbu modelda shifrlashda keyingi blok oldingi blokga boғliқ bo`lganligi sababli, parallel ravishda amalga oshirish imkoniyati mavjud emas.

13-rasm. OFB modelda shifrlash
14-rasm. OFB modelda shifrlash
Amaliy mashg’ulot-8
Murakkab almashtirishli shifri ko‘p alfavitli bo‘lib, shifrlashda keluvchi matnning xar bir xarfi o‘zining oddiy almashtirish shifri kabi shifrlanadi. Ko‘p alfavitli almashtirishda alfavit ketma-ketligi va siklidan foydalaniladi.
A-alfavitli almashtirishda kiruvchi axborotning X₀-xarfi B_o-alfavitning Y₀-xarfi bilan almashtiriladi, X₁-xarfi esa B₁- alfavitning Y₁-xarfi bilan almashtiriladi, X_p-1-xarfi B_p-1 alfavitning Y_p.₁-xarfi bilan almashtiriladi va xokazo.



Ko‘p alfavitli almashtirishning r=4 bo‘lgan xol uchun umumiy ko‘rinishi quyidagi jadvalda keltirilgan.

Kiruvchi xarflar	ХО	XI	Х2	ХЗ	Х4	Х5	Х6	XI	Х8	Х9
Alfavit almashtirish	ВО	В1	В2	ВЗ	ВО	В1	В2	ВЗ	ВО	В1

Bu usul bilan shifrlangan matnni ochishda etarli qiyinchiliklar tugdiradi, endi k-kalit bir-necha marotaba o‘zgaradi. Gamma shifri ixtiyoriy ko‘rinishda xar bir shifrlanayotgan bo‘lakni o‘zgartiradi. Bunda dushman xar bir matn bo‘lagini qanday qilib ochishni bunday shifrlashda ximoyalanganlik darajasi foydalaniyotgan Bj-alfavit ketma-ketligiga bog‘liqdir. Ko‘p alfavitli almashtirish shifrini Leon Batist Al’bert kriptografiyaga kiritdi.

Vijinerning shifrlash tizimi. Birinchi bo‘lib Vijiner tizimi 1586-yilda chop etilgan va u ko‘p alfavitli tizimga nisbatan yuqoriroq o‘rinda turadi. Bleza Vijinera o‘zini XVI asrning frantsuz diplomata deb xisoblaydi. U kriptografiya tizimiga, ya’ni uning rivojlanishiga o‘z xissasini qo‘shgan. Vijiner tizimi Sezar shifrlash tizimiga qaraganda mukammalroq xisoblanib, unda kalit xarfidan xarfga almashtiriladi. Bunday ko‘p alfavitli almashtirish shifrini shifrlash jadvali orqali ifodalash mumkin. Quyidagi jadvalda Vijinerning ingliz alfaviti uchun mos keluvchi jadval ko‘rsatilgan.
Bu jadvaldan matnni shifrlash va uni ochish uchun ishlatiladi. Jadvalning ikkita kirishi bo‘lib: Yuqori qatordagi xarflardan kiruvchi ochiq yozuv uchun foydalaniladi.
Chap ustundan esa kalit xarflaridan foydaniladi.
Misol uchun kalit ketma-ketligini p-deb olaylik, u xolda kalit p-alfavitli p-satrdan iborat bo‘ladi.
P=(p₀, p₁...,p_nr-1);
Vijinerning shifrlash tizimida ochiq matn x=(x₀,x₁...,x_n.₁) va shifrlanganp matn y=(y_o,y₁…,y_n-1 ko’rinishga ega. p=(p_o,p_1,...,p_r-1.,) kalit yordamida quyidagicha munosabatda bo‘ladi.
X=(x₀,x_i,... ,x_n-i) y=(y_o,y₁---,y_n-1);
(y_o,y₁,…,y_p-1)=(p_o(X_o),p₁(p₁),... ,p_n-1„(X_n-1))_;

Yuqoridagi ifodadan ma’lumki Vijiner jadvali orqali shifrlashda matnning (axborotning) xar bir xarfiga moc keluvchi kalitning xar bir xarfi orqali ularning ustun va satrlari kesishmasiga moc keluvchi xarflar olinadi. Agar o‘zbek - kiril alfaviti ishlatilsa, Vijiner matritsaci [36x36] o‘lchamga ega bo‘ladi.

Masalan, Agar kalit sifatida so‘zi tanlangan bo‘lsa, shifrlash matritsaci beshta qatordan iborat bo‘ladi.

ABVGDEYoJZIYKLMNOPRSTUFXTSChSh’EYuYaUKGX_ KLMNOPRSTUFXTSChSh’EYuYaUK,EX^_ABVGDEYoJZIY

O’QG‘H_AABIGDEYoJzIyKlMnOpRstufxtschsh’eyuya
ZIYKLMNOPRSTUFXTsChSh’EYuYaUKG^ABVGDEYoJ
ABVGDEYoJZIYKLMNOPRSTUFXTsChSh’EYuYaUKG^


Misol. K= kaliti yordamida T= dastlabki matni shifrlansin.
Ochiq matn BAYRAM_KUNI
Kalit K U 3 AGUZ AKUZ
Shifrlangan LUSRKZJKUIR
matn
T₁=LO’SR_KZJK_O‘IR.