Kásiplik iskerliktiń ruwxıy tiykarları

Pándi oqıtıwdan maqset – kásiplik mánawiyattıń jámiyet turmısında hám kásiplik iskerlikte tutqan ornın, sociallıq qatnasıqlarda, professionallıq ósiw hám ulıwma tálim -tárbiya procesinde kásiplik mánawiyat roli hám áhmiyetin ashıp beriw.
Pánniń wazıypası – talabalarda kásiplik mánawiyat haqqında túsinikti qáliplestiriw; keleshek kásiplik iskerliginde kásiplik mánawiyat principleri tuwralı bilimlerdi paydalanıw kónlikpelerin qáliplestiriw; pedagogtıń kásiplik iskerligine qoyılatuǵın kásiplik mánawiyat talapların túsiniwdi hám kásiplik mánawiyat normaların orınlaw epliliklerin qáliplestiriw.
Pánniń obyekti – joqarı okıw orınları magistratura basqıshında qánige kadrlardı tayarlaw procesi. Pánniń predmeti – qánige kadrlardıń kásiplik tayarlıǵında mánawiyattın talaplarınıń tutqan ornı, áhmiyeti, kásiplik mánawiyattıń mazmunı, specifikası, principleri hám onıń shaxs mánawiyatı menen baylanısı.


2. Ruwxıylıqtıń mánis-mazmunı, sociallıq turmıstaǵı hám kásiplik iskerliktegi áhmiyeti.
Mámleketimiz óz ǵárezsizligine eriskennen keyin erkin pikirley alatuǵın, ózin ańlaǵan, jámiyettiń maqsetin, máplerin túsinip jetetuǵın, hár tárepleme jetik insandı tárbiyalaw wazıypası mámleket siyasatınıń baslı baǵdarı etip belgilendi. Ullı oyshıl Abu Nasır Farabiy «Eger mámleket óz nızamshılıǵında haqıyqıy muhabbat, joqarı moral`, bárkamal aqılǵa iye bolmasa, onıń táǵdiri qıyralıw hám pıtırańqılıq boladı» degen edi. Haqıyqatında da nızamǵa muhabbat, joqarı moral`, bárkamal aqıl, salamat hám hár tárepleme tiykarlı ideologiya ornaǵan jerde ǵana saltanat quradı. Sonıń ushın da birinshi Prezident Islam Karimov keń kólemli reformalar dáwirinde milliy ideyanıń tiykarı sıpatında ruwxıy hám mádeniy tárbiyaǵa ayrıqsha itibar qarattı.
Haslında ruwxıylıq adamdı basqa barlıq janlı-jániwardan ajıratıp turatuǵın eń kúshli faktor Ol insannıń psixologiyalıq hám aqılıy áleminiń jıyıntıǵı sıyaqlı quramalı qubılıs bolıp tabıladı. Ol kóbirek insannıń ishki álemi, qálbi menen baylanıslı.
«Ruwxıylıq» túsinigine táriyp beriwde biz eń dáslep Birinshi Prezident Islam Karimovtıń teoriyalıq kóz-qaraslarına, milliy qádriyatlarımızdı, tariyxıy hám mádeniy miyraslarımızdı tiklew boyınsha ámelge asırılıp atırǵan iskerligine negizlenemiz. Prezidentimiz «Túrkistan» gazetası xabarshısınıń sorawlarına bergen juwaplarında ruwxıylıq bolmıs, tábiyat, jámiyet sıyaqlı úzliksiz hárekettegi process ekenligin, insan pikiri, aqıl-oyı, sezimleri tınım bilmegenindey, onıń ónimi bolıp tabılatuǵın ruwxıylıq ta udayı ózgeris hám jańalanıwda bolatuǵının uqtırıp: «Ruwxıylıq eń dáslep adamdı ruwxıy pákleniwge, qálbinen ulǵayıwına shaqıratuǵın, insannıń ishki dúnyasın, erkin kúshli, iyman-isenimin pútin qılatuǵın, hújdanın oyatatuǵın kúsh...» dep táriyplegen edi. Bul táriypte insan iskerliginiń barlıq ruwxıy tárepleri qamtıp alınǵanlıǵı sebepli, oǵan metodologiyalıq tiykar sıpatında súyenemiz.
«Ruwxıylıq» túsinigin táriyplewge ádebiyatlarda keń itibar qaratılmaqta. «Watan tuyǵısı» kitabınıń avtorları «Ruwxıylıq-jámiyettiń, millettiń hám yaki ayırım bir adamnıń ishki turmısın, psixologiyalıq keshirmelerin, aqılıy qábiletin, qabıl etiwin jámlestiriwshi túsinik»- dep táriypleydi. A.Erkaevtıń pikirinshe, «Ruwxıylıq-insannıń sociallıq-mádeniy janzat sıpatındaǵı mánismazmunıdur, yaǵnıy insannıń mehir-miriwbet, ádalat, tuwrılıq, haqkewillik, hújdan, ar-namıs, watanpárwarlıq, gózzallıqtı súyiw, zawıqlanıw, jawızlıqqa ǵázep, erk, shıdamlılıq hám usı sıyaqlı kóplep haslı insanıy qásiyetler hám pázıyletlerdiń úzliksiz birlikke, baylanıslılıqqa iye jıyıntıǵı bolıp tabıladı»
Birinshi Prezident I.A.Karimov «Joqarı ruwxıylıq- jeńilmes kúsh» atlı miynetinde ruwxıylıqtıń insandı insan qılatuǵın, onıń sanası hám psixologiyası menen tıǵız baylanıslı túsinik ekenligin hám onıń hár qanday adam, jámiyet, millet hám xalıq turmısında hesh bir nárse menen ólshep bolmaytuǵın ayrıqsha orın iyeleytuǵının atap kórsetedi hám bul túsinikke tómendegishe táriyp beredi: «ruwxıylıq - insandı ruwxıy pákleniw, qálbiniń ósiwine shaqıratuǵın, adamnıń ishki dúnyası, erkin kúshli, iyman-isenimin pútin etetuǵın, hújdanın oyatatuǵın teńsiz kúsh, onıń barlıq kóz-qaraslarınıń ólshemi»
Demek ruwxıylıq - bul insandı basqa barlıq tiri janzatlardan ajıratıp turıwshı faktor bolıp, adamnıń ishki dúnyasınıń keńligin, tereńligin, ózin-ózi ańlawın, aqıl-oyınıń jaratıwshı qúdiretin, óz aldına maqset hám ideyalar qoya bilip, oǵan erisiw ushın háreket ete alıwın, qádriyatlarǵa iye bola alıwın kórsetedi.
Sonıń menen birge ruwxıylıqtıń tómendegi aspektlerine de ayrıqsha itibar beriw kerek:
- jámiyettegi sociallıq múnásibetler hám insanlar ortasındaǵı óz-ara baylanıslardı tártipke salıwshı talap hám qaǵıydalar jıyıntıǵı;
- mánawiy qádiriyatlar, úrp-ádet hám dástúrler, ideallar, iygi niyet hám maqsetler sisteması;
- ádep-ikramlılıq, mádeniyat, aǵartıwshılıq, din hám tálim-tárbiya sistemasınan ibarat bir pútin mánawiy qubılıslar jıyıntıǵı;
- insan kamalatı, onıń mánawiy kelbetiniń jetilisiw dárejesi, shaxsıy-morallıq qásiyetler hám aǵartıwshılıq pazıyletler kompleksi;
- jámiyettiń barlıq tarawları menen óz-ara baylanıslı mánawiy talaplar hám principler, sondayaq insan ómiri hám iskerligin belgilewshi ólshemler sisteması.
Álbette, hár bir insan ruwxıylıqqa iye bolıwǵa qábiletli, lekin ol insan qálbinde shańaraq, ortalıq, jámiyettegi tárbiya arqalı ata-babaları-mızdan kiyatırǵan qádriyatlarımız negizinde, jámiyette ornaǵan birdemlik, mámlekettiń ádalatpárwar hám insanpárwar siyasatı tiykarında qáliplesedi.
Ómirde hár bir adam baxıt hám qáterjamlıqqa erisiwdi qáleydi. Insan jaratılıstıń joqarı janzatı. Ol materiallıq hám ruwxıy kúshke iye. Barlıq maqluqlarǵa da tán bolǵan materiallıq ózgesheliklerden parıqlı túrde insan ózin udayı kamalatqa qaray umtıldıratuǵın ruwxıy zárúrliklerge de iye. Adam óz ómirinde baxıtqa erisiwi ushın ondaǵı usı eki tárep te teń keliwi kerek. Kóp jaǵdayda insannıń baxıtsızlıǵı, qapalıqlar, sociallıq páleketler adamlardıń ruwxıy krizisi sebepli júzege kelmekte.
Ótmishtegi oyshıllar sıyaqlı búgingi kúndegi izertlewshiler de joqarı ruwxıy qádriyatlarsız insan ádalat jolınan shetlep ketetuǵınlıǵı tuwralı juwmaqqa kelmekte. Tariyx sabaqlarına, ruwxıy talaplarǵa ámel qılmaǵan jámiyet adamlar jámááti sıpatında kriziske ushıraytuǵınlıǵın kórsetpekte.
Adamlar tárepinen turmıstıń hár qıylı tarawlarında jaratılǵan nızamlar hám sistemalardıń insan diline kirip barıwı, hár qıylı jámiyetler hám milletler ortasında konstruktiv qarım-qatnasıqlar ornatıwda ruwxıy ólshemlerge qaraǵanda bir qansha ázzi boladı. Ruwxıylıq ólshemleri adamlar tárepinen basqa tarawlarda jaratılǵan nızamlar sıyaqlı waqıt aldında ázzi emes. Olar ómir hám turmıstıń barlıq tarawların qamtıp aladı hám insanlarǵa kámalat hám morallıq joqarılıqqa erisiwdiń eń anıq sistemasın kórsetip beredi hám joqarı muratlarǵa jetekleydi.
Sonıń ushın da jámiyet aǵzaların joqarı ruwxıylıq penen qurallandırmay turıp, qáwipsiz hám kámil jámiyet qurıw múmkin emes. Tán alınǵanınday, progress táǵdirin ruwxıy jaqtan jetik adamlar sheshedi. Joqarı texnikalıq bilim, quramalı texnologiyanı iyelew qábileti ruwxıy bárkamallıq
tiykarındaǵı óz betinshe pikirlew arqalı alıp barılıwı kerek. Mine usınnan kelip shıǵıp, «Aqılıy zakawat hám ruwxıy-psixologiyalıq potencial máripatlı insannıń eki qanatıdur» degen edi Birinshi Prezident I.Karimov.
Ruwxıylıq hár qashan aǵartıwshılıq penen uyǵınlıqta rawajlanıp baradı. Aǵartıwshılıq - biliw, bilim, tanıw hám maǵlıwmat degen mánisti ańlatadı. Ata-babalarımız ázel-ázelden ilim-bilimdi biybaha baylıq dep esaplap, ilim-bilim, tálim hám tárbiyanı insan kamalatı hám millettiń gúlleniwiniń eń tiykarǵı shárti hám kepili dep bilgen. Sonlıqtan XX ásir baslarında jádidlerimiz jámiyetti jańalaw, milletti rawajlandırıw isin tikkeley túrde aǵartıwshılıq penen baylanıstırǵan edi.
Jámiyet, mámleket, millet tariyxındaǵı burılıs, rawajlanıw aǵartıwshılıqta baslanadı. Zamannıń, millettiń eń jetik, sanalı, pidayı, elim, jurtım dep jasawshı, uzaqtı kóre alatuǵın ruwxıyatlı adamları aǵartıwshılıq penen shuǵıllanǵan. Sebebi aǵartıwshılıq - ruwxıy ǵárezlilikten, qullıqtan azat etedi, insanǵa teńsiz qúdiret beredi. Mámleket, millet azatlıǵı - onıń aǵartıwshılıǵında, oyawlıǵında. Sonlıqtanda elimizde úzliksiz tálim sistemasın jetilistirip barıwǵa turaqlı dıqqat-itibar qaratılıp kelinbekte. Bul ruwxıylıq-aǵartıwshılıq tarawında ámelge asırılıp atırǵan reformalarda da óz sáwleleniwin tappaqta.