Kásiplik iskerliktiń ruwxıy tiykarları

3. Ruwxıylıqtı qáliplestiriwshi tiykarǵı faktorlar.
Ruwxıylıqtı qaliplestiretuǵın tiykarǵı ólshemler – insan sanasına tásir kórsetetuǵın, onıń dúnyaǵa kóz-qarasın, oylaw tárizin belgili bir baǵdarǵa salatuǵın, ózgertetuǵın, jámiyetke, milletke tán mánawiy, mádeniy hám materiallıq tiykarlar, dástúrler, qádiriyatlar, miyras, turmıs tárizi, ideyalar hám kóz-qaraslardı ulıwmalastırıwshı túsinik. Bul túsiniktiń mánis-mazmunı birinshi Prezident I.A.Karimovtıń “Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh” kitabında tereń hám hár tárepleme tiykarlanıp berilgen. Usı shıǵarmaǵa tayanǵan halda ruwxıylıqtı qáliplestiriwshi ólshemlerdi shártli túrde bir neshe toparǵa bóliw múmkin:
1) millet, x`alıq, mámleketshilik, mádeniyat, arxitekturalıq estelikler hám basqa usı kibilerdi qamtıp alatuǵın tariyxtı, mıń jıllar dawamında rawajlanıp kiyatırǵan awıl hám suw xojalıǵı menen baylanıslı agrar mádeniy dástúrlerdi, geografiyalıq shárt-shárayatqa baylanıslı bolgan tariyxıy múnásibetti hám basqalardı ańlatıwshı materiallıq miyras;
2) xalqımızǵa tán bir neshe mıń jıllıq diniy itiqat, tálim-tárbiya, sonday-aq barlıq ilim-bilim tarawları hám olardıń rawajlanıwında áhmiyetli orın iyelegen oyshıllar hám olardıń shıǵarmaları, xalıq dóretiwshiligin qamtıp alatuǵın mádeniy miyras;
3) xalqımızǵa tán dástúrler, úrp-ádetler, máresimler, bayramlar, turmıs tárizi menen baylanıslı basqa mádeniy faktorlar;
4) xalıq qádiriyatları, oylaw tárizi, ideologiyası, xalıqqa tán mánawiy qásiyetler, ideyalar, psixologiya hám óz-ara sociallıq múnásibetler;
5) házirgi jámiyetimize tikkeley ámeliy iskerlik júrgizip atırǵan, insan tárbiyasında úlken tásirge iye, ulıwma, mánawiy dúnyaqarastıń qáliplesiwinde baslı rol` oynaytuǵın tálim tarbiya mákemeleri, ǴXQ, kitapxana, teatr, iskusstvo sarayları hám usı kibi basqa mánawiy tálim quralların óz ishine aladı.
Ruwxıylıqtı joqarılatıw máselesi hár bir dáwir hám jámiyetke tán bolıp, bunda mámleket hám jámiyet aldında ruwxıylıqtı qáliplestiretuǵın hám oǵan tásir ótkeretuǵın barlıq faktor hám ólshemlerdi tereń analizlep, olardıń bunda qanday orın tutatuǵınlıǵın jaqsı ańlap alıw maqseti de jatadı. Hár bir xalıq yaki milletti onıń tariyxı, ózine tán úrp-ádetleri hám dástúrleri, turmıslıq qádiriyatlarınan ajıratılǵan halda elesletip bolmaydı. Bunda, tábiyiy túrde, mánawiy miyras, mádeniy baylıqlar, góne tariyxıy estelikler eń mańızlı faktorlar sıpatında xızmet etedi. Mısalı, usı zámiyinnen jetilisip shıqqan ullı adamlar, alımlar, ulamalar, siyasatshılar hám sárkardalar, ulaıwmaadamzatlıq civilizaciya hám mádeniyattıń ajıralmas bólegine aylanıp ketken dúnyalıq hám diniy ilimlerdiń, ásirese, islam dini menen baylanıslı bilimlerdiń tariyta eń joqarı basqıshqa kóteriliwinde ana jurtımızda tuwılıp kamalǵa kelgen ullı oyshıllardıń xızmetleri úlken.
Bul áyyemgi topıraqta biziń eramızǵa shekemgi bolǵan dawirde hám onnan keyin qurılǵan quramalı suw qurılmaları, elege shekem óziniń kórkin, sawlatın saqlap kiyatırǵan arxitekturalıq esteliklerimiz áyyem-áyyemnen úlkemizde diyxanshılıq hám ónermentshilik mádeniyatı, arxitektura hám qala qurılısı iskusstvosı joqarı dárejede rawajlanǵanlıǵınan dálalat beredi hám mámleketimiz aymaǵında orın alǵan tórt mıńnan zıyatmateriallıq-mánawiy estelik ulıwmajáhán miyrasınıń siyrek gezlesetuǵın úlgisi sıpatında YUNESKO dizimne kirgizilgenligi de bul pikirdi tastıyıqlaydı. Bunday ólmes estelikler bul áyyemgi úlkede, búgin biz jasap turǵan topıraqta áyyemnen ullı mádeniyat bar bolǵanınan gúwalıq beredi hám, tábiyiy túrde, insannıń mánawiy dúnyasın qáliplestiriwde qanday úlken kúshke iye bolǵanlıǵına dıqqatımızdı tartadı.
Milliy ruwxıylıǵımızda xalıq awızeki dóretiwshiligi mańızlı orın iyeleydi. Ol milletimizdiń ózligin kórsetetuǵın, onı áwladtan áwladqa jetkerip berip, tariyx dawıllarınan, ómir-olim sınaqlarınan aman shıǵarıp, ózligin udayına saqlap kiyatırǵan el-jurtımızdıń bawrıkeńlik, mártlik, wapa, sadıqlıq kibi iygi pazıyletlerin ózinde ańlatadı. Usı orında ruwxıylıqtı qáliplestiretuǵın ólshemlerden biri bolǵan muqaddes dinimiziń áhmiyeti teńsiz. Din ázelden insan mánawiyatınıń quram bólegi sıpatına adamzattıń joqarı iealları, haq hám haqıyqat, insan hám ádalat tuwralı arzıw-ármanların ózinde jámlestirgen, olardı turaqlı qaǵıydalar formasında bekkemlep kiyatırǵan ideya hám kóz-qaraslardıń bir pútin sisteması bolıp tabılaı. Hár bir ilimiy jańalıq, jaratılǵan ashılıwlar – bul jańasha pikir hám dúnyaqarasqa túrtki beredi, ruwxıylıq ólshemleriniń qáliplesiwine ózine tán tásir ótkeredi. Usı kóz-qarastan qaraǵanda, topıraǵımızda jasap ótken ullı alımlarımız, oyshıllarımızıń úlgili ómiri hám iskerligi, teńsiz ilimiy dóretiwshilik ashılıwları bugin e dúnya xalqın tań qaldırıp atırǵanlıǵın maqtanısh penen atap ótiw lazım. Jámiyet bolsa óz topıraǵınan shıqqan oyshılları, dini hám ashılıwları, aǵartıwshılıq, ilim -pán, mádeniyat kibi tarawlardan bulardıń barlıǵın ózinde uyǵınlastırǵan xalqımızdıń mánawiy dúnyası qanshelli bay hám reń-báreńligin dálillep beriwde, onı úlgi qılıp kórsetiwde paydalanadı. Bunday siyrek hám biybaha baylıqtı hár tárepleme tereń úyreniw, onıń mánis-mazmunın áwladlarǵa jetkiziw máselesi hámme, birinshi gezekte, ziyalılar, pútkil jámiyetshilik ushın hám qarız, hám parız esaplanadı.
Hár qanday millettiń ózine tán mánawiyatın qáliplestiriw hám joqarılatıwda, hesh shubhasız, shańaraqtıń ornı hám tásiri teńsiz. Óytkeni insannıń eń taza hám pákize tuyǵıları, alǵashqı turmıslıq túsinik hám elesletiwleri birinshi náwbette shańaraq bawırında qáliplesedi. Balanıń xarakteri, tábiyatı hám dúnyaǵa kóz-qarasın belgileytuǵın mánawiy ólshem hám kóz-qaraslar – jaqsılıq hám jamanlıq, mehir-miriwbet, ar-namıs hám uyat kibi muqaddes túsiniklerdiń irgetası shańaraq shárayatında ornaytugınlıǵı tábiyiy bolıp tabıladı. Sonıń ushın da áyne shańaraq ortalıǵında payda bolatuǵın ataanaǵa húrmet, olardıń aldında ómir boyı qarızdarlıq parızın tereń ańlaw hár qanday adamǵa tán bolǵan adamıylıq pazıyletlerdi hám shańaraqlıq múnásibetlerdiń negizin, shańaraqtıń mánawiy álemin quraydı.
Ruwxıylıqtı qáliplestiriwshi ólshemler tuwralı sóz etkende, máhálleniń ornı hám tásiri haqqında toqtalıw zárúr. Belgili bolǵanınday, máhálleázelden haqıyqıy milliy qádiriyatlar m áskanı bolıp kelmekte. Óz-ara mehir-aqıbet, birlik hám tatıwlıq, kem támiyinlengen, járdemge mútáj adamlar halınan xabar alıw, jetim-jesirlerdiń basınan sıypap, toy-tamasha, kómek hám merekeleri kópshilik penen keńesip ótkeriw, jaqsı kúnde de, jaman kúnde de birge bolıw xalkımızǵa tán úrp-ádet hám dástúrler, eń birinshi gezekte, máhálle ortalıǵında qáliplesken hám rawajlanǵan. Xalqımızǵa tán ózinózxi basqarıw sistemasınıń bul siyrek usılı áyyem-áyyemnen aamlardıń tek tilinde emes, al dilinde, pútkil ómirinde tereń orın iyelegeni qurdan-qurı emes. «Máhálle – hám ata, hám ana» degen danalıq sóz áne usı turmıslıq haqıyqattıń ańlatpası sıpatına qabıl qılınadı. Hár qanday shańaraqtaǵı, pútkil eljurttaǵı mánawiy ıqlım hám jaǵdaydı ańlamaqshı bolǵan adam, bul jóninde haqıyqıy kórinistiń jarqın ańlatpasın eń dáslep máhálle turmısında tap aynadaǵıday ayqın kóriw imkaniyatına iye boladı.
Ruwxıylıqtı qáliplestiriwshi ólshemlerdiń taǵı biri ilim-bilim, aǵartıwshılıq, tálim-tárbiya bolıp, olarǵa inesan kamalatı hám millettiń gúlleniwiniń eń tiykarǵı shárti hám girewmi sıpatında qaralǵan. Keleshektiń irgetası bilim orınlarına jaratıladı, basqasha aytqanda, xalıqtıń erteńgi kúniniń qanday bolıwı perzentleriniń búgin qanday tálim hám tárbiya alıwına baylanıslı. Bunıń ushın hár bir ata-ana, ustaz hám tárbiyashı hár bir balanıń tımsalında, eń dáslep, shaxstı kóriwi zárúr. Áne usı ápiwayı talaptan kelip shıǵıp, perzentlerdi óz betinshe hám keń pikirlew qábiletine iye bolǵan, sanalı jasaytuǵın kámil insanlar etip er jetkiziw isi tálim-tárbiya tarawınıń tiykarǵı maqseti hám wazıypası bolıp qaladı. Bul bolsa tálim-tárbiya isin uyǵın halda alıp barıwdı talap etedi. Tálimdi tárbiyadan, tárbiyanı bolsa tálimnen ajıratıp bolmaydı. Sonıń ushın da ǵárezsizlik jıllarında pútkil mámleketkóleminde tálim hám tárbiya, ilim-pán, kásip-óner úyretiw sistemasın túpkilikli reformalawǵa úlken itibar qaratılıp kelinbekte. Álbette, ruwxıylıqtı qáliplestiriwshi ólshemler de dáwirge muwapıqlasıp baradı.