Kurs: II fənn: Şəxsiyyət psixologiyası Müəllim

Ümumi və xüsusi qabiliyyətlər (qabiliyyətin növləri)
Ümumi qabiliyyətlər dedikdə müxtəlif fəaliyyət növlərini müvəffəqiyyətlə icrasını təmin edən ümumi psixi keyfiyyətlərin məcmusu başa düşülür. Ümumi qabiliyyətin olması insanın bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi temp və asanlığında özünü biruzə verir. Bəzi insanların qabiliyyətinin qurluşunda ümumi psixi keyfiyyətlər qabarıq şəkildə təzahür edir. Bu da onlarda hərtərəfli qabiliyyətin yəni müxtəlif fəaliyyət sahəsində ümumiyyətlə fəaliyyət qabiliyyətinin olmasını sübut edir. Psixologiyada bəzən qabiliyyətə əqli zehni qabiliyyət də deyilir.
Ümumiyyətlə qabiliyyəti ölçmək üçün intelekt testlərdən istifadə olunur.
Xüsusi qabiliyyətlər konkret fəaliyyət sahəsində biruzə verən qabiliyyətlərdir. Məs: riyazi, pedaqoji, bədii, texniki və s. qabiliyyətlər. Ümumi qabiliyyətlər bir sıra fəaliyyət sahəsində iştirak edən onlara müvəffəqiyyətlə yiyələnməni və icrasını təmin edən qabiliyyətlərdir. Onlarda ali psixi funksiyalar prosesi də formalaşır (hafizə, təfəkkür, təxəyyül). Xüsusi qabiliyyət kimi lüğət ehtiyatları, rəngləri fərqləndirmə, həssaslığın təsviri fəaliyyətin və məkan qavrayışı və təsəvvürləri, didaktik qabiliyyətləri, təşkilatçılıq qabiliyyətləri və s. pedaqoji qabiliyyətlərin xüsusi qabiliyyət kimi təzahürünə imkan yaradır.
Ümumiyyətlə qabiliyyətin həer hansı biri 2 komponentdən ibarətdir. Bunlar həm ümumi, həm də xüsusi qabiliyyətdən ibarətdir.Ümumi qabiliyyət bir neçə xüsusi qabiliyyətin əmələ gəlməsinə yaxud formasına şərait yaradır və bunların hər ikisi bir-birilə qarşılıqlı əlaqədədir.
Qabiliyyət və irsiyyət.
Bəzi xarici psixoloqlar hesab edir ki, qabiliyyət irsən keçir (Halton). Bu fikiri onlara söyləməyə əsas verən insanların irsən aldığı təbii imkanlardır. Təbii imkanlar özlüyündə hələ qabiliyyət deyildir. Qabiliyyətin inkişafının təbii ilkin şərtləri kimi təbii imkanlarda çıxış edir.
Təbii imkanlara beyinin quruluşu və potensial imkanları, iç üzlərinin və hərəkət orqanlarının morfoloji qurluşu, funksional hərəkətlər aid edilir. Hiss üzvlərinin morfoloji və funksional xüsusiyyətləri dedikdə həssas eşitmə, yaxşı görmə, iybilmə, dadbilmə və s. başa düşülür.
Hərəki orqanların morfoloji və funksional xüsusiyyətləri dedikdə boyun ucalığı, barmaqların nazik və uzun olması başa düşülür. Beyinin qurluşu və potensial imkanları dedikdə onun analiz-sintez fəaliyyəti ümumiləşdirilir və mücərrədləşdirmə fəaliyyəti müqayisə qparmaq qabiliyyəti ağılın müstəqilliyi və s. başa düşülür.
Təbii imkanlar anadangəlmə başa düşülür yəni irsidir. Lakin məşqlər nəticəsində təbii imkanların təzahürünü qismən gücləndirmək olar. Məs: avar çəkməklə boyunu qismən uzatmaq olar. Hər hansı bir təbii imkanlar yalnız konkret fəaliyyət prosesində qabiliyyətə çevrilə bilər.
Talant.
Talant-dedikdə qabiliyyətin ən yüksək mərhələsidir. Talant insana hər hansı bir fəaliyyətin müstəqil orijinal surətdə icra etməyə imkan verən qabiliyyətlər toplusudur.
İstedad.
İstedad-dedikdə insanın anadangəlmə təbii imkanlarının kompleksidir. Bu təbii imkanlar fəaliyyət sahəsində inkişaf edərək istedada çevrilir.
Məharət (ustalıq).
Məharət müvafiq bacarıq və vərdişlərin məcmuyunda deyil, eyni zamanda qarşıya çıxan məsələnin həlli üçün lazım olan hər hansı əməliyyatların səriştəli icrasına psixoloji cəhətdən hazır olma vəziyyətində özünü biruzə verir. Deməli, talant imkandırsa, məharət həqiqətə çevrilmiş imkandır. Məharət fəaliyyətin icrasında xüsusi bacarıq toplusunda özünü biruzə verir.