Kurs ishi Mavzu: Globallashuv sharoitida transmilliy korporatsiyalar Mundarija

2.2.Transmilliylashuv indeksi va uni hisoblash uslubi. Transmilliy korporatsiyalarning xalqaro reytingi.
Iqtisodiy globallashuv (baynalminallashuv, jahon xo‗jaligiga integratsiya) deganda jahon iqtisodiyotiga nisbatan global iqtisodiyotning ilgarilab boruvchi o’sishi tushuniladi. Agar xalqaro savdo va xalqaro kapital, ishchi kuchi va bilimlar
harakatining o’sish sur‘atlari jahon iqtisodiyotining o‗sish sur‘atlaridan yuqori bo’lsa, iqtisodiy globallashuv jarayoni rivojlanmoqda deyish mumkin.
Iqtisodiy globallashuvni shuningdek, milliy iqtisodiyotlarning tobora ochiq iqtisodiyotlarga aylanish jarayoni sifatida ta‘riflash mumkin. Bu pirovardida jahon iqtisodiyotining yagona mahsulotlar va resurslar bozoriga aylanishiga olib kelishi mumkin.
Transmilliy korporatsiyalar globallashuvning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‗lib hisoblanadi. Barcha eng yirik kompaniyalar amalda ularga aylanib bo’ldi, chunki ular tovarlar va xizmatlar eksportidan tashqari odatda, chet elda ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bilan ham faol shug’ullanadilar. TMKlar chet eldagi o’z investitsiyalari (to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar – TXI) orqali qiymat
zanjirlarining yaratuvchilari hisoblanib, ularda har xil ishlab chiqarish turlari turli mamlakatlar bo’yicha joylashtirilgan. TMKning bir ko’rinishi sifatida transmilliy banklar, nafaqat nomoliyaviy TMKlarni ularning chet eldagi faoliyatiga hamrohlik qiladilar, balki shuningdek, mamlakatlar orasida ulkan qimmatli qog’ozlar va kreditlar oqimini ko’chirib, globallashuvda katta mustaqil o’ringa ega bo’ladi.
TMKning iqtisodiy globallashuvda ishtirok etishi transmilliylashuv deb ataladi. BMT ekspertlarining fikricha transmilliy korporatsiyalar (TMK) ―jahon
mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishidagi asosiy dvigatellari‖ dan biri bo’lib hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalarning asosiy qismi AQSH, YI davlatlari va Yaponiyada joylashgandir. Rossiyalik iqtisodchilar, odatda,
quyidagi ta‘riflarni beradilar: transmilliy korporatsiyalar - bu xorijiy aktivga ega bo’lgan milliy monopoliyalardir. Ularning ishlab chiqarish va savdo-sotiq faoliyatlari bir davlat chegarasidan chiqib ketadi. Jahon iqtisodiyotida kuchli ishlab chiqarish bazasiga ega bo‗lgan transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqarishni, tovar
bozorlarini samarali rejalashtirishni ta‘minlovchi ishlab chiqarish-savdo siyosatini yurgizadilar.
Milliy iqtisodiyotda chet el kapitalining ahamiyati. Chet el investitsiyalari – kapital eksport qiluvchi mamlakatlarning importyor mamlakatlarning iqtisodiy sub‘ektlari hamda qo’shma korxonalarning real va moliyaviy aktivlariga kiritgan mablag’lardir. Chet eldan investitsiyalash kapital oqimining bir iqtisodiyotdan boshqasiga chiqib ketishini bildiradi, boyliklarni yanada foydaliroq shartlarda joylashtirish va investitsiyalar chet ellik kapital egasiga qaytishiga qadar nisbatan uzoq vaqt davomida mablag’lar oqimini ta‘minlash maqsadlarini nazarda tutadi.
Ularga oqib o’tish, qochish, ya‘ni mamlakatlararo ko’chib yurish xosdir. Chet el investitsiyalari ichki investitsiyalardan farqli ravishda mamlakat, valyuta, milliylashtirish, rekvizitsiya kabi qo‗shimcha tavakkalchilikka to’qnashish ehtimoliga
ega bo’ladi. Demak, chet el investitsiyalarining risk doirasi ancha kengdir. Xorijiy investitsiyalar kapitalni qulayroq joylashtirish hamda uzoq muddat davomida undan foyda ko’rish maqsadida eksport qiluvchi mamlakatlarning kapital qabul qiluvchi mamlakatlarning real va moliyaviy aktivlariga qo’yilishini bildirgan holda bir iqtisodiyotdan ikkinchisiga o’tayotgan kapital oqimidir. Xorijiy investitsiyalarning o‗ziga hos xususiyatlaridan biri ularning mamlakatlararo ko’chishi, faqat o’z maqsadini ko’zlashi, amal qilish sharoitlarining o’zgarishi, ancha qulay shartlar bilan qo’yilishi, ishonch qozonishi hisoblanadi.
Tashkiliy tuzilishi jihatidan transmilliy korporatsiyalar, qoida tariqasida, har xil tashvishlarga ega. Bosh kompaniya korporatsiyaning operativ shtabi vazifasini bajaradi. Keng ko'lamli ixtisoslashuv va kooperatsiya asosida texnik-iqtisodiy siyosat va chet el kompaniyalari va filiallari faoliyatini nazorat qiladi. So'nggi paytlarda TMKlar tarkibida jiddiy o'zgarishlar ro'y bermoqda, ularning asosiylari integratsiyalashgan strategiyani amalga oshirish bilan bog'liq. TNK strategiyasi har bir alohida havola uchun emas, balki umuman birlashish uchun natijani optimallashtirishni ta'minlaydigan global yondashuvga asoslangan. Keng qamrovli strategiya - xalqaro konsernni boshqarishni markazsizlashtirish va mintaqaviy boshqaruv tuzilmalarining rolini sezilarli darajada oshirish.
Aytish kerakki, bunday siyosat aloqa va axborotlashtirish sohasidagi texnologiya yutuqlari, milliy va xalqaro ma'lumotlar banklarini rivojlanishi va hamma joyda kompyuterlashtirish tufayli amalga oshdi. Bu TMKlarga xorijiy filiallar va filiallarning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini muvofiqlashtirishga imkon beradi.
Transmilliy korporatsiyalar doirasidagi murakkab integratsiya, shuningdek, boshqaruvning mintaqaviy tizimlari va ishlab chiqarishni tashkil qilishda namoyon bo'ladigan yaxlit tashkiliy tuzilmani talab qiladi. Mintaqaviy boshqaruv tizimlari uchta asosiy turga bo'linadi: asosiy mintaqaviy idoralar guruhning tegishli mintaqadagi barcha faoliyati uchun javobgardir. Ularga tegishli mintaqadagi barcha filiallarning faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish uchun barcha huquqlar berilgan; hududiy ishlab chiqarish boshqarmalari mahsulot harakatining yo'nalishi bo'yicha korxonalar faoliyatini muvofiqlashtirish, ya'ni ishlab chiqarish zanjiriga mos keladi.
Milliy kompaniyalarning xalqaro kompaniyalar darajasiga o’tishni rag’batlantiruvchi uchta asosiy omilni ajratib ko’rsatish mumkin:
1.Tovar ayirboshlashning va shu bilan birga daromadning o’sishi. Bunda kompaniya ishlab chiqarish quvvatlarini kuchaytirish va masshtab samarasini ishlatish imkoniyatiga ega. Bundan tashqari u qaltislikni kamaytirish uchun xorijiy hamkorlar bilan bo’lgan aloqalardan foydalanishi mumkin.
2.Qabul qilayotgan davlatda xomashyo va ishchi kuchining nisbatan arzonligi hisobiga ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini kamayishi. Bundan tashqari, mahalliy firmalar bilan qo’shma korxonalar tuzish yo’li bilan savdo-sotiq bozorini va yangi samarali texnologiyalarga erishish imkoniyatlarini kengaytirish.
3.Qabul qilayotgan mamlakatning sanoati, moliya-kredit tizimi, savdo kanallari va infrastrukturasidan foydalanish.
Ko’pchilik xalqaro kompaniyalar uchun milliy firmalardan transmilliy korporatsiyalarga o’tish yo’lida ularning tashqi iqtisodiy faoliyatining muayyan ketma-ketligi odatiy hol bo’lib qoladi.
Birinchi bosqich – bir martalik eksport-import bitimlarida aks etuvchi, turli davlatlardan bo’lgan hamkorlar orasidagi shartnoma munosabatlari. Bu bosqichda hamkorlar hali yetarli darajada bir-birlarining moliyaviy imkoniyatlari, ilmiy-sanoat potensiali va ishbilarmonlik uslubini bilmaydilar.

Ikkinchi bosqich – bunda har xil davlatlardan bo’lgan hamkorlar orasidagi munosabatlarning navbatdagi kengayishi va takomillashuvi ko’rsatkichi bo’lib ikki yil va undan ortiq muddatga mo’ljallangan uzoq muddatli shartnomalar xizmat qilishi mumkin. Bir qator hollarda bunday shartnomalar kapitalning kredit shaklida olib chiqilishi, asbob-uskunalarni yetkazib berilishi, texnologiyalarni o’tkazilishi, shuningdek ilmiy-texnikaviy hamkorlikni ko’zda tutadi.

Uzoq muddatli shartnomalar sifati sotib oluvchiga ayon bo’lgan tovarlar va xizmatlarning savdo bozorlari barqarorligini ta’minlash nuqtai nazaridan eksporter uchun jalb etuvchanligidir. Bundan tashqari eksporterlar transport kompaniyalari bilan uzoq muddatli doimiy kelishuvlar tuzish yo’li bilan transport xarajatlarini qisqartirish hisobiga o’z mablag’larini tejaydilar. Bularning hammasi reklama, xaridorlarni qidirish, ko’p sonli bir martalik shartnomalarni tayyorlash xarajatlarisiz tijorat xarajatlarini pasaytirish imkonini beradi.