Kurs ishi mavzu: mustaqillik davrida sozandalik san’ati bajardi

O’zbekiston san’ati
1.1 .Mustaqillik yillarida O’zbekistonda madaniy hayot.
O’zbek xalqining san’ati asrlar davomida shakllangan qadimiy tarixga ega. Oks va Yaksartning serhosil vodiylari – Markaziy Osiyoning katta qismini egallagan respublikaning xududida qadim zamonlardan beri ko’plab ko’chmanchi qabilalar yashab kelgan. Zarautsoy, Teshik-tosh, Sarmishsoy, Aman-Kutan kabi qadimiy joylarda ibtidoiy davriga oid tosh asarlari kashf qilindi. Hozirgi paytda Britaniya Milliy muzeyida saqlanayotgan Amudaryo xazinasi bu sohada yuksak rivojlangan badiiy san’atning bronza davrida ham mavjud bo’lganini tasdiqlaydi. Ritual haykaltaroshlikning Jarkuton, Molallitepa, Sopollitepadagi namunalari, va qadimgi davrdagi boshqa badiiy san’atlardan Baqtriya, Xorazm va So’g’d hududlarida joylashgan ko’plab terrakota haykallari monumental san’atning chuqur an’analarining na’munasidir. Qadimgi san’at asarlarida bezak, antropomorfik va zumorfik tabiatning murakkab semantikasi ishlatilgan. Ular Sharq xalqlarining qarashlarida shakllangan dunyoning badiiy tasvirini aks ettiradi. Turli din va kultlarning, shu jumladan, zardushtiylikning borligi, Markaziy Osiyodagi xalqlar mentalitetiga hal qiluvchi ta’siri bo’lgan va ular respublika hududida qadimgi davr (eramizdan avvalgi 4 asr – eramizdan avvalgi 4 asr) monumental rasm va haykal, zargarlik buyumlari, nozik plastmassa buyumlarida aks etgan. Milodiy birinchi asrlardagi mozorlar, saroylar va qal’alardagi interyerlarida devorga o’rnatilgan tematik rasm va haykalning yunon va keyin Hind-buddistlik san’ati (Xalchayon, Fayaz-tepa, Ayrtam, Dalverzin-tepe va boshqalar) tomonidan tasvirlangan ajoyib namunalar topilgan. Baqtriya-Toxaristondagi diniy qarashlar xilma-xil edi. Bu erda turli dinlar va kultlar mavjud edi – buddizm, sulolalar va qadimgi mahalliy e’tiqodlar. AD davrida e’lon qilingan buddizm bilan bir qatorda. Kushon hukmdori Kanishkoy davlat dini, mahalliy aholi Sharqiy Eronlik panteonlarning xudolariga sajda qilishni davom ettirdi. Hind-buddist ikonografiya an’analarini idrok etuvchi va yunon madaniyatining yutuqlari bilan boyitilgan Kushan san’ati boshqa bir-biriga qo’shni mintaqalarga (Toprakkala, Xorazmda Gyaurkala) yetakchi bo’ldi.
Umuman olganda, ushbu madaniy va badiiy an’analarning o’ziga xos sembiyozasiga olib keladigan yuqori va yaqin sharq, qadimgi Yunoniston va Rim, Hindiston, Xitoy va Cho’l Sharq mamlakatlarining madaniyat an’analari bilan o’zaro aloqada mahalliy san’atni rivojlantirish butun tarixiy davrga xosdir.6-asrda Turkiy qoqoniyani tashkil etish bilan birga, Sug’diyona va turkiy xalqlar o’rtasida siyosiy, savdo va madaniy aloqalar faollashdi. San’atda Turk-Sug’diyona simbiozi yuzaga keldi. Samarqand, Buxoro, Janubiy So’g’d, Choch, Xorazm shaharlari yirik madaniy markazlar bo’lib, bu yerda go’zal devor suratlari va haykal bilan bezatilgan ajoyib saroylar va qal’alar (keshk) qurilgan. O’tgan davrdan farqli o’laroq, dunyoviy mavzular erta o’rta asr san’ati hisoblanadi. Bu davr san’ati qahramon epik yoki kultlar bilan bog’liq. Rasm uchastkasining murakkabligi, kompozitsion boyligi va rang-barangligi bilan ajralib turadi. Ushbu rasmning asosiy leitmosi – turli tematik va hiyla-nayranglardagi zo’ravonlik va zulmat kuchlariga qarshi kurash. Tasviriy qismlar dunyoviy, ko’plab mavzular mahalliy mifologik va epikadan olingan. Markaziy Osiyodagi monumental rassomchilik asarlari Toxariston maktabining erta o’rta asr rasmlarini, Bolalik-tepa dehqon qal’asini o’z (5-6-asrlardagi) ichiga olishi mumkin. Bayramlardagi erkaklar va xotin-qizlar qo’lida sovrinlar bilan tasvirlangan. VII-VIII asr Buxoro vohasining poytaxti saroyi Varaxshaning devor suratida devorlar bilan o’ralgan hovlida qanotli tuya shaklidagi taxtda o’tirgan podshoh, qurbonlik, ov, o’yin-kulgi, va epos sahna – fil ustida o’tirgan qahramonning leopard va fantastik hayvonlar bilan jangi tasvirlangan. So’g’d maktabining mashxur asarlari afrosiyob davriga, 7-8-asrlarga taqaladi. Kata zalda Samarqad shohi huzuriga sovg’alar bilan tashrif buyurgan qo’shni mamlakatlar elchilari tasviri saqlab qolingan. So’g’d san’ati turli xil san’at – rassomchilik va haykaltaroshlik sintezi namunalarini beradi. O’zbekistonning erta o’rta asrlardagi haykaltaroshlik san’ati ruhi va uslubi jihatidan O’rta asr asrlaridan ko’ra ko’proq qadimgi zamonlar bilan bog’liq bo’lib, ular Markaziy Osiyo san’atining keyingi rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatgan.7-8- asrlada Islom dini kirib kelishi bilan, shaklli rasmlar taqiqlana boshlagan, devor suratlari va boshqa turli suratlar yo’q qilingan. Yozma manbaalarga ko’ra,8-asr boshlarida Zardo’shtiylik ehromini yo’q qilish paytida baland yog’och budlar yoqib yuborilgan. XII-XII asrlarda yashagan ilohiyotshunoslar, devor bezaklari tasvirlarni vayron qilishgan. O’tgan asrlardagi monumental rasm va haykal asta-sekin yo’qoldi. Amir Temur va Temuriylar hukmronligi davrida o’ziga xos bir devor paydo bo’ladi – monumental, ochilgan tarixiy kompozitsiyalar bilan, ko’proq xona uchun – dekorativ ko’rinishdagi landshaft, bu erda «bezakiy rassom» tushunchasi ko’proq qo’llanildi («Shaxi» majmuasidan maqbaralar ichki qismida Samarqanddagi Zinda, Bibixonim, Fog-aka, Shahrisabzdagi Gumbazi Seyidon maqbarasining ichki qismi daraxtlar, peyzajlarda joylashgan qushlarni tasvirlaydi. Musulmonlarning uslubiy san’ati landshaft berish, yodgorliklarni ichki va tashqi tomondan bezatilgan edi va shahar kosmik Islom estetik tasvir g’oyalariga mos badiiy atrof-muhitning muhim tarkibiy qismi bo’lib qoldi O’zbekiston bezagi bo’ladi.
XIX asrning o’rtalariga kelib, Yevropa tasviriy san’atining an’analari mintaqaga, birinchi navbatda, marmar rasm va chizishga kirib boradi.O’zbekistonning barcha zamonaviy shakllari va janrlarida san’ati asosan yigirmanchi asrda shakllangan bo’lib, u Yevroosiyo o’yini mahsulotidir. XX-asrning boshlarida O’zbekistonning rivojlanishidagi an’anaviy badiiy madaniyati XX asrning boshida mintaqaning murakkab tarixiy, geosiyosiy, etno-madaniy, diniy, ijtimoiy-iqtisodiy o’ziga xosligini aks ettirgan. Taraqqiy etgan o`zgarishlar dinamikasi, XX asr boshidagi buyuk ijtimoiy g’alayonlar, yevropacha shakllarining tug’ilishi uchun fon yaratdi va bu yevropa yoki rus san’atining milliy tuproqqa oddiy mexanik ravishda uzatilishi emas edi. XX asrning o’rtalariga qadar O’zbekistonning San’ati bu yerga turli vaqtlarda kelgan rus san’atkorlarining nomlari bilan ifodalanadi (Farg’ona shahrida tug’ilgan V.N Volkovning ishi bundan mustasno). O’zbekiston rassomlarining XX asrning boshlarida qilgan birinchi asarida, Yevropa san’ati va Sharqiy badiiy dunyoqarashning «genetik kodi» dan yaratilgan ijodiy izlanishlar simbiozini ko’rish mumkin. Bunga misol sifatida A. Volkov, A.V.Nikolayev (Usto Mumin), N.Karaxon, M.Kurzin, E.Koravay, U.Tansykbaev, O.Tatevosyan, V.Ufimtsev va «Turkiston avangardining» Savitskiy nomidagi Nukus muzeyi va Toshkent Davlat San’at muzeyi kollektsiyalarida juda yaxshi ifodalangan. 1950-yillarda rasm va haykaltaroshlik milliy maktabi shakllandi, shoshilinch grafikalar keng tarqaldi. 1941-1945 yillarda Moskva, Kiyev va Leningraddan Toshkent va Samarqandga san’at maktablarini evakuatsiya qilgan davrda O’zbekiston san’ati shakllanishiga va rivojlanishiga katta hissa qo’shdi. Bu davrda badiiy an’analarning almashinuvi kuchaytirildi, ularning o’zaro munosabatlari turli yo’nalishlarda yangi tendentsiyalar, shakllar, usullar, badiiy ifoda vositalari paydo bo’lishiga hissa qo’shdi umuman, juda o’zbek rassomlari professional mahorat darajasini oshirish, san’at.
O’zbekiston XX asr san’ati oxiriga kelib, boshqa sovet respublikalari san’ati bilan aylanayotgan ularning yorqin asl tilini sotib oldi. O’zbekiston rassomlari ko’p millatli ijodiy guruhi milliy maktab rivojiga noyob hissa qo’shgan har kimga rassomlar bir necha asrlarni tashkil etildi. Ularning nomlari O’zbekiston san’at oltin tarixi keltirilgan – Abdulhaq Abdullayev, Chingiz Ahmarov, Varsham Eremyan, Rahim Ahmedov, Nigmat Kuzibayev, Mannon Saidov, Nadejda Kashin, Rashid Timur N.Pak, V.Jmakin, V.Burmakin, R.Charyev bo’lib, E.Melnikov, Yu.Taldyukin, N.Shin, B.Jalolov, J. Umarbekov, M.Kagarov va ko’plab boshqalar. ularning ijodida G’arb san’atining texnikasi organik Sharqiy dekoratizm an’analari bilan sintez qilinadi.
Mustaqillik va davlat suvereniteti yangi ijtimoiy tuzilish, millatning dunyoqarashi, madaniyati va san’atining muhim islohotchi omillariga aylandi. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar sivilizatsiyasi yangi madaniy siyosatning asosiy qiymatlari sifatida e’lon qilindi. Ushbu ikki komponent O’zbekiston san’ati sohasidagi zamonaviy estetik tadqiqotlar uchun o’ziga xos xususiyatga ega bo’ldi.Mustaqillik yillarida O’zbekistonda milliy identifikatsiyani rivojlantirish, tarix va adabiyotni o’rganish, ko’p asrlik madaniy an’analar va urf-odatlar, din, milliy san’at va madaniyatning turli sohalari rivojlanmoqda. O’zbekiston Badiiy akademiyasining tashkil etilishi, mamlakat bo’ylab keng tarqalgan ta’lim muassasalari tarmog’i bo’lgan Rassomlar ijodiy uyushmasi faoliyati hunarmandchilikning professional maktabini mustahkamlashga hissa qo’shmoqda. Bugungi kun san’atkorlarining erishgan yutuqlari ishonchli: hamma narsa chiroyli, hayotning chuqur bilimlari, o’zbek klassikasida yaratilgan an’analarning ijodiy rivojlanishi, san’atning tarixiy rivojlanishidagi uzluksizligi asosida tug’iladi. O’zbekiston Respublikasining zamonaviy ijodiy amaliyoti boy va rang-barang. Rassomlar A.Ikramjanov, S.Raxmetov, R.Gagloyeva, X.Xoliqov kabi zamonaviy ustalarimizning ijodiy yutuqlarida vaqt, o’z-o’ziga, plastmassa, qurulish, kompozitsion va boshqa mafkuraviy va badiiy oyatlar haqida chindan ham ijodkorona so’zlarni topish mumkin. Mirzaahmedov, V.Enin, A.Alikulov, grafikalar M.Sadikov, A.Allabergenov, A.Bobrov, A.Ponomarev, A.Mamajanov, V. Apuxtin va boshqalar.Rassomlar A. Mirzaev, F. Ahmadaliyev, A.Nura, M.Isanov, J.Usmanov, I.Valiqxo’jaev, I.Shin, V.Chuba, J.Salpinkidiy, A.Turin asarlarida dekorativ tendentsiya rivojlanmoqdaemas.ikal san’atida yuksak mahoratni D.Ruzybaev, M.Mirtadjiev, A.Hatamov, T., Tadjixodjaev, I.Jabborova, B.Muxtarova, M.Borodina, L.Nesterovich va boshqalar asarlarida ko’rish mumkin.
XXI asrda O’zbekiston san’atida insonparvarlik qadriyatlarini izlash milliy o’zlikni anglash, o’zgacha tarixiy va madaniy an’analar, badiiy dunyoqarash va falsafa, Sharqning she’riyatining o’ziga xosligini anglash izlanishlari bilan uyg’unlashtirilgan. Bugungi kunda nafaqat g’arb san’atining uslublari va tendentsiyalari, balki jahonning turli burchaklarida tushunarli bo’lgan zamonaviy san’atning badiiy ifoda etilishining transmilliy shakllariga aylanib qolgan avangard va postmodernizm tillari orqali tarqatiladi. O’zbekiston rassomlarining asarlarini tomoshabinlar tomonidan respublikadagi ko’rgazmalarda va ko’plab xalqaro ko’rgazmalarda yuksak baholanayotgani tasodif emas.Shunga qaramay, yaqin kelajakda badiiy ijod sohasida ko’plab muammolar mavjud – mavjud keng qamrovli kollektsiyalar uchun yangi muzey va ko’rgazma ob’ektlarini qurish, ularni nashr etishda ommaviylashtirish, muzey kollektsiyalarini to’ldirish, elektron ma’lumotlar bazasini yaratish va boshqalar.Bir qator ob’ektiv iqtisodiy sabablarga ko’ra, O’zbekistonning tasviriy san’atlari xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligidan farqli o’laroq, davlat imtiyozlari – soliq imtiyozlari va boshqalarni olgani yo’q, va O’zbekiston rassomlarining asarlari hozirda qo’llab-quvvatlashga muhtoj va o’z investorlarini kutmoqda.Bahodir Jalolov ham O'zbekiston xalq rassoml bo'lib, zamonaviy rangtasvir san'ati rivojiga katta hissa qo'shib kelayotgan iste'dodli rassomlardan biridir. B.Jalolov tasviriy san'at borasidagi tahsilni davom ettirib, keyinchalik Ch. Ahmatov, R.Choriyev, YE.P.Melnikov, B.D.Korolyovlardan tasviriy san'at sirlarini o`rgandi. Shu sababli ham u yaratgan portretlarda yuksak mahorat aniq ko'zga tashlanib turadi. Uning ijodidagi tuyg'ular uyg'unligi tomoshabinni o`ziga mahliyo etib qo'yadi. U portret san'atida ko`p yutuqlarga erishdi. Uning to'laqonli asarlarida o'zbek xalqining sevimli farzandlari stymosi o'z ifodasini topgan. U bir katta seriya portretlami yaratadi, bular ichida akademiklar, rassom va boshqa taniqli odamlar obrazlari bor. B-Jalolov ijodida olam sirlari o'zgacha talqin etiladi. Bunga, "Gul va Rayhon afsonasi", "Nido", "Baxt qushi", "Abadiy va navqiron Hindiston", "XXI asr Madonnasi" kabi ko'plab asarlarini misol qilib keltirish mumkin. Mustaqil O'zbekiston tarixiga bag'ishlangan O'zbekiston xalqlari tarixly muzeyi devoriga ishlangan monumental ko'rinishdagi surat jiddiy va mazmunli tarixiy dalillar orqali salobatli tasvirlanishi bilan har qanday tomoshabin e'tiborini o'ziga jalb qila oladi. Polomoni kuzatgan tomoshabin boy tarix sahifalariga ega bo'lgan o'zbek xalqining buyuk va qudratli ekanligiga yana bir bor ishonch hosil qiladi. B.Jalolov ijodi shu jihati bilan qadrlidir. Haykaltaroshlik san'atining o'lkamiz hududidagi zamonaviy jihatlarini Ijodkor Damir Ro`ziboyev faoliyatida yaqqol qurish mumkin. Dastlab rangtasvir va grafika san'ati bilan shug'ullangan D.Ro`ziboyev haykataroshlik olamiga asoan 60 yillarda kirib keldi. San'atkor ijodida shakl va hajmlarning oʻziga xosligini harakatlami tabiiylik bilan tasvirlanishi, u tanlagan mavzularning rang-barang va keng qamrovligidan ham yaqqol sezish mumkin. Uning bir qancha haykallarida xalqimizning madaniy hayoti va ziyolilar qiyofasini aks ettirgan asarlariga duch kelamiz. Shu bilan birga y portret janrida ham ijod qiladi. San'atshunos olim R.Toqtash obrazi, rassom V.Savitskiy va Salda portretlarida zamondoshlarimiz obrazlari to'laqonli o'z ifodasini topgan. D.Ro'ziboyev haykaltaroshlik san`atida katta bir maktabni o'tab kelayotir. Uning izlanishlari rang-barang uslublarga boy. Buni biz san'atkor ijodida rangli haykaltaroshlik san'atining yuzaga kelganligi orqali guvohi bo'lishimiz mumkin. Ro`ziboyev haykallaridagi shakl va hajmlarga bo'yoq berish bilan ularning sehrli olamini yanada mo'jizali qila oladi. San'atkor bu bilan qoniqmasdan haykalda aks ettirilayotgan voqeani rangin sirlarini matolarda yanada to'ldiradi. Yana bir muhim tomoni D.Ro'ziboyevning izlanishlari kelajak muammolarini talqin qilishga qaratilgan. San'atkor ko`tarinki ruh bilan musiqa, rangtasvir asarlarini o'rganib, o'z haykallarida mujassamlashga intiladi. O`aykaltaroshning ajoyib fazilatlaridan yana biri uning asarlarida hissly mazmundorlik boyib borayotganligidadir. Ana shunday mazmundorlik orqali u Inson ma'naviyatini tobora to'laroq qamrab Ifodalashga harakat qiladi. O'zbekiston tasviriy san'ati tarixi- jahon tasviriy san'ati tarixining ajralmas qismidir. O'zbekiston san'ati boy merosga ega. O`ozirgi zamonda esa bizning rassomlarimiz va haykaltaroshlar butun dunyoga taniqli bo`lib qolgan. Dekorativ. amaliy san'atimiz esa qadim zamonlardan odamlarni zavqlantirib kelgan. Ustalarimiz ijodi Anafaqatgina mustaqil O'zbekistonda, balki boshqa mamlakatlarda ham o'z obro'-e'tiboriga ega.
“О‘zbekistondagi tо‘rtinchi uyg‘onish istiqlol davrida milliy madaniyatning ravnaq topishi” bilan talabalarni tanishtirish davomida mustaqillik sharofati tufayli xalqimiz ma’naviy zug‘umlardan ozod bо‘lgani, erkin fikrga, milliy tafakkurga, milliy tiklanishga keng yо‘l ochilganligi xususida sо‘z yuritiladi. Bunda milliy tiklanish о‘z-о‘zidan sodir bо‘lmasliga, buning uchun xalq dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida shakllantirish zarurligi xususida gapiriladi. Bu, avvalo, kо‘p jihatdan ma’naviyatga bog‘liq ekanligini xar bir talaba chuqur anglab olishiga erishish kerak. Shu boisdan mustaqqillikning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz ma’naviy merosini tiklash ishlari boshlanib ketganligiga e’tibor qaratiladi. Zero, jamiyat ma’naviyati mamlakat barqarorligi va taraqqiyotining muhim sharti va kafolatidir.
Biron bir mamlakat о‘z ma’naviy va axloqiy qadriyatlarini rivojlantirmay, xalqning milliy ruhini uyg‘otmay va mustahkamlamay turib, yuksak madaniyat taraqiyoti darajasiga kо‘tarila olmaydi. Ma’naviy meros qadim zamonlardan beri ota-bobolarimizdan bizgacha yetib kelgan ma’naviy boyliklar siyosiy, falsafiy, huquqiy va diniy qarashlar, axloq-odob meyorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy, badiiy va san’at asarlar majmuidir.
Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini yaratish va о‘rganish masalalari partiyaviy, sinfiy yondashuvlardan halos etildi, tarixiy voqealarni xolislik, haqqoniylik, tarixiylik tamoyillari asosida tadqiq etishga kirishildi.
Mustaqillik sharofati bilan Abduholiq Rijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Imom al-Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Burhoniddin Marg‘inoniyning ruhi shod etildi. A.Qodiriy, CHо‘lpon, Fitrat, Usmon Nosirlarning nomi, xurmati joyiga qо‘yildi. YUNESKO qaroriga binoan, 1994 yilda ulug‘ olim Ulug‘bek tavalludining 600 yilligi, 1996 yilda Amir Temur tavalludining 660 yilligi jahon miqyosida nishonlandi. Toshkent, Samarqand, Shahrisabz shaharlarida Amir Temurga haykal о‘rnatildi. Temuriylar tarixi Davlat muzeyi tashkil etildi. 1997 yilda Buhoro va Hiva, 2000 yili Termiz shaharlarining 2500 yillik, Shahrisabz shahrining 2700 yillik bayrami keng nishonlandi. 1998 yilda Imom al-Buhoriy, Ahmad al-Farg‘oniylarning 1200 yilligi, 1999 yilda Jaloliddin Manguberdining 800 yilligi, Alpomish dostonining 1000 yilligi, 2001 yilda zardushtiylik dinining muqaddas kitobi »Avesto»ning 2700 yilligi tantana qilindi. Diniy qadriyatlar qayta tiklandi. Ramazon va Qurbon hayitlari, Navrо‘z bayramlari dam olish, bayram kuni bо‘lib qoldi.