Kurs ishi ob’ekti: Sharq xalqlari mumtoz musiqa merosida maqom ijodiyoti. Kurs ishi predmeti: Makom san’ati va uning Sharq xalqarim mumtoz mumiq merosidaig o‘mi Kurs ishi maqsadi

Kurs ishi mavzusi buyicha adabiyotlar tahlili.
Maqom atamasi va musiqa san’ati tizimida o‘z o‘mi va hamiyatini tashkil etishda o‘zbek musiqashunosligi katta yutuqlarga erishdi. Bu o‘tinda professor A.Fitrat, sanatshunoslik fanlari doktori I.R.Rajabov, F.M.Karomatov, T.B.G‘ofurbekov, O.A.Ibrohimov, sanatshunoslik fanlari nomzodi O.R.Matyoqubov, R. Yu. Yunusov, A.F.Nazarov va boshqalar ustoz- tadqiqotchilar olib borga ilmiy faoliyat samarali ekanligini va mazkur kurs ishini bajarishida podevor sifatida muhim ahamiyat kasb etganligini alohida takidalash lozim. Shuningdek, maqom muammolariga doir o‘tkazilgan turli miqqiyosdagi nazariy anjumanlar ham diqqatga sazovor bo‘lgan ko‘p jihatlami namoyon etdi. Ammo shuni ham aytish kerakki, sho‘ro mafkurasining xukumronligi davrida bajarilgan aksariyat ilmiy izlanishlar mazmunida maqomlar masalasi doim ham shakl va mazmun birligida tadqiq etimay, balki birinchi galdagi diqqat-etibor ulaming shakl-tuzulishi qonuniyatlarni yoritishga qaratilgan. Zero maqomlar mazmunida islomiy dunyoqarash va g‘oyalar inikosining bay on etiladi degan g‘oya ostida qat’iy nazorat ostiga olingan edi.

I-BOB: SHARQ XALQLAR1NING MUMTOZ MUSIQASI

1.1 .Maqom tushunchasi
“Makom” suzining lug‘aviy ma’nosi arabchadan kelib chikkan bo‘lib, “joy”, “ma~kon” ma’nosini anglatadi. Musikiy ma’noda tovush xosil kiladigan joy yoki anik parda ma’nosini tushunish mumkin. Albatta, ijroda tovushsiz yoki aniq pardasiz ijro shakllanmaydi va aniq musiqiy oxangni kashf etolmaydi. “Makom” suzining ma’nosi shundan kelib chikishi tabiiydir. Chunki maqom aniq pardadan boshlanadigan va tugallanadigan kuy va ashulalar majmuasini ifodalaydi. Arab tilidan olingan “Maqom” atamasining qo‘llanish o‘mi va muhim ahamiyatining molik bo‘la boshlashi bevosita islom diniy ta’limoti va umuman, islomiy dunyoqarash bilan bog‘liqdir shunga ko‘ra bu atama muqaddas Quroni karim va Xadislar matni kelib, ’’daraja”, ’’martaba”, ’’mavqe”, ”o‘rin”, ”joy”, manzilgox” kabi ma’nolami anglatadi. Shuningdek,” maqom” atamasi islom zaminida shakillangan tasavvuf takimoti va malyotida ahamyatli bo‘lib,uning vositasida butun bir manaviy oyalar tizimi bo‘gan tariqot bosqichlari anglashiladi. Bu masalaga bir qadar bo‘lsa-da oydinlik kiritish maqsadida tasavvur hikmataining mazmun mohiyatiga bir nazar tashlash maqsadimizga moflq keladi.
Maqom atamasi VIII-X asrlardan Uklidis, Arastu singari yunon olimlarining musika nazariyasiga bagishlangan asarlarining arab tiliga tarjima kilinishi natijasi- da kullanila boshlangan. Lekin asrimiz boshlarida yashab ijod etgan Yaxyo bin Abu Mansuming musiqa nazariyasiga doir asarida, musulmon sharki xalklarida yunon musika nazariyasidan oldin xam uz yerlik xalklarning uziga xos musika nazariyasi mavjud bulganligini aytib utadi.
Maqomlarning nazariy va amaliy tomonlarini IX- XV asrlarda yashab ijod etgan al - Kindiy, al- Forobiy, al- Xorazmiy, Ibn Sino, al- Urmaviy, ash - Sheroziy, al- Xu- sayniy, al- Marvaziy singari ulug olimlaming kuplab asarlarida chukur ilmiy sharxlar bilan asoslab berilgan.
“Maqom” atamasi esa, yuqorida berilgan tavsiflardan malumki, tariqat yodlariga xos bo‘lib, bu darajani jonli musiqa amalyoti bilan taqqoslash mumkin. Binobarin, bu haqda o‘zbek musiqashunos mutaxassislaridan atoqli olim O.Ibrohimov “Maqom va makon” deb nomlangan asarida shunday qimmatli muhohalami keltirib o‘tadi. Zul-kul hajmidagi yeti bosqichli oiliy nav jamlami tariqat silsilalarining musiqadagi o‘ziga hos inoikosidir. Ammo bu fikr “jonli musiqa namunalari aynan zul-kul doirasida chegaralanib qolgan” mazmunidagi hulosaga asos bodmasligi kerak. Basharti shunday vaziyat yuzaga kelar ekan (yani) musiqa asari zul-kull doirasida ifoda etilar ekan),bu hoi tasavvuf g‘oyasining to‘liq ravishda amalga oshmaganligini balki tasavvuf qiyosidagi sa’y- harakatlar tariqat darajisi bilangina cheklanganligini anglatadi. Holbuku,solik o‘zimng tariqat manzillaridagi muvafoqiyatli safari o‘laroq yangi daraja - Haqiqatga qadar yuksalishi va shu asnoda Ilohiy marifat kashf etgan komil inson martabasiga erishmol maqsad qilingan edi.Ittifoqo,risolalarida bu darajaning o‘zgacha loyihasi mavjudligini ko‘ramiz.Jumladan,yozma manbalarida “jamoi komil”, ’’Buzruki komil”, ’’Busalliki komil” kabi tushunchalar istifoda etiladiki, ular zul-kull hajmidan ortib keluvchi tovush qatorlami anglatadi. E’tibor berilsa, ’’komil” komil so‘zining musiqa ilmida qodklanish o‘mi tasavvuf taolimotiga mofiq kelishi ayon bodadi: tasavvufda komillik holari tariqat maqolami bosib o‘tgandan so‘ng erishiladigan darajadir.