L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Yer 

---

 
32 
baklifdan kam bo‘lsa, bozor bahosi tabiiy bahodan past, agar talab taklifdan ko‘p 
bo‘lsa, bahoning oshishiga va taklifning ko‘payishini rag‘batlantiradi. Bunda bozor 
bahosi «tabiiy baho» atrofida tebranib turadi, u bozor holatiga qarab undan yuqori 
yoki past bo‘lishi mumkin. 
Mehnat bozori va pul 
A.Smitning ko‘rsatib berishicha, mehnat bozorida talab va taklifning mosligi 
kuzatiladi, chunki taklifning talabga moslashuvi nafaqat tovarlar bozorida, balki 
mehnat bozorida ham amal qiladi. Masalan, aholining o‘sishi ishchi kuchiga bo‘lgan 
talab bilan tartibga solinib turadi. Quyi sinflarda an’anaviy ravishda bolalarning 
tug‘ilishi ko‘p bo‘ladi. Ammo ishchi kuchiga talab ortmasa, albatta, ish haqi past 
bo‘ladi va ularning ko‘pi kambag‘allikdan o‘lib ketadi. 
Shuning uchun, yuqori ish haqi iqtisodiy taraqqiyot – progressga yordam beradi, 
chunki u mehnat unumdorligini oshirish uchun rag‘batlantiradi. Uning asosiy fikri 
shuki, cheklangan maosh olayotgan ishchi hech qachon to‘la kuch bilan ishlamaydi, 
chunki u bundan manfaatdor emas. Lekin kam haq to‘lash qanchalik ziyon keltirsa, 
ortiqcha ko‘p maosh ham jamiyat uchun naf keltirmaydi.
Smit ish haqi tirikchilik uchun zarur minimum harajatlardan ancha ortiq bo‘lishi, 
bolalar hayoti va tarbiyasiga oid harajatlar ham hisobga olinishi kerak, ish haqi milliy 
boylik o‘sishiga bevosita bog‘liq degan fikrda edi. 
U o‘z ta’limotida kapitalist ishchiga ish haqi sifatida ishchi mehnati tomonidan 
yaratilgan qiymatning faqat bir qismini to‘laydi, ikkinchi qismini esa kapitalist foyda 
sifatida o‘zlashtiradi degan fikrni ilgari surdi. Amalda foyda bu qo‘shimcha 
qiymatdir. Bunda u kapitalizm tizimida ishchi mehnati sotiladi deb hisoblaydi. 
Shuningdek, pulga bo‘lgan talab uning taklifini tartibga solib turadi. Smitning 
fikricha, pul texnik qurol bo‘lib, iqtisodiy jarayonlarni yengillashtiradi, uni 
«muomalaning buyuk g‘ildiragi» deb baholaydi. Mamlakatda tovar muomilasi uchun 
pullar qanchalik talab etilsa, shuncha pul taklif etiladi. A.Smit oltin va kumush 
pullarni qog‘oz pul bilan almashtirish maqsadga muvofiq, uni esa banklar cheklangan 
miqdorda chiqarishi zarur deb hisoblagan. Agar mamlakatda tovar kamayib ketsa, 
unda pullar import tovarlarini sotib olish uchun chetga chiqariladi. A.Smit 
merkantilistlarni pulni ko‘paytirish konsepsiyasini tanqid qilib, iqtisodiyotda pulga 
zarurat tovarlarga nisbatan kamroq bo‘ladi deb o‘ylaydi. Mamlakatda pul massasi 
qancha kam bo‘lsa, iqtisodiy yo‘qotishlar shuncha kam deb hisoblaydi. Biroq, 
A.Smit pulning roliga yetarlicha ahamiyat bermaydi va unga zarurat, boshqa 
tovarlarga qaraganda, doimo kamroq bo‘ladi, deb aytadi. Uning bu xatosini izdoshlari 
o‘zlashtirib olib, klassik maktab nazariyasi o‘z ta’limotlarida qo‘lladilar.
Smit jamiyatning uch holatini: yuksalayotgan – progress, statsionar – turg‘un va 
tanazzul – regressga uchragan holatlarini farqlagan. Birinchisida boylik ko‘payadi va 
mehnatga talab-ehtiyoj ortadi. Statsionar holatda ishchilarning ahvoli og‘ir, 
tushkunlikda esa ayanchli bo‘ladi.