L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Renta va ish haqi nazariyalari. 
D.Rikardo yer rentasi miqdorini tuproq unumdorligiga va uchastkaning 
bozorga uzoq-yaqin joylashishiga bog‘liq bo‘ladi, deb fikr yuritgan. Bu qoida 
keyinchalik differensial renta konsepsiyasi nomini oladi. 
Smitning fikricha ish haqi mehnat unumdorligining natijasi, renta esa – yer 
unumdorligining natijasidir. Rikkardo ta’limotiga ko‘qra ish haqi - mehnat sarflari 
natijasi, renta – kamyoblik, va yer uchuastkalarining harxilligi natijasidir. 
D.Rikardo ta’limotiga ko‘ra, mehnatning qiymati ishchining jismoniy jihatdan 
yashash va o‘z avlodini ko‘paytirish uchun zarur bo‘lgan hayotiy vositalar qiymati 
bilan aniqlanadi. Demak, real ish haqi – doimiy. Nominal ish haqi esa oziq-ovqat 
mahsulotlari bahosi oshishi sababli ko‘payishi mumkin.
Kapitalistlar erkin raqobat sharoitida ish haqi o‘sishini bahoga ko‘chira 
olmaydi va foydaning bir qismidan mahrum bo‘lishga majbur. Bu qoida katta 
ijtimoiy-siyosiy xususiyatga ega, chunki Smit ishchilarning ish haqi oshsa, baholar 
ham oshadi, degan fikrda bo‘lgan (real daromad o‘zgarmaydi). Ish haqi oshganda 
baholar o‘zgarmaydi, kapitalistlarning foyda me’yori kamayadi. 
«Asr stagnatsiyasi» 
D.Rikardo o‘z ta’limotida qo‘yidagi xulosaga keladi: «jamiyat evolyutsiyasi 
mehnatga bo‘lgan talabning ko‘payishiga olib keladi – bu esa aholining o‘sishini 
rag‘batlantiradi. Aholining o‘sishi yomon yer uchastkalarini ishlashga majbur etadi 
va shu bilan bir vaqtda oziq-ovqat mahsulotlari bahosining oshishini va yer 
rentasining ko‘payishini keltirib chiqaradi.Shungako‘ra dadbirkorer egasi va 
yollanma ishchilarning ish haqini oshiradi. Bunda tadbirkorning daromadi kamayadi. 
Bu esa foyda noromasining pasayishiga olib keladi. Foyda normasining pasayib 
borishi bilan birga investitsiyaga va ishlab chiqarishni kengaytirishga bo‘lgan 
qiziqish kamayadi. Natijada iqtisodiyot ertami-kechmi o‘z rivojlanishini to‘xtatadi. 
Bu «asr stagnatsiyasi»dir. D.Rikardo bu jarayonning oldini olishning qo‘yidagi 
yo‘llarini ko‘rsatib beradi: 

---

 
35 
1.
Tug‘ilishni kamaytirish. 
2.
Texnika taraqqiyotini tatbiq etish; 
3.
Halqaro savdoni rivojlantirish, chet mamlakatlardan erkin don olib 
kelishni joriy etish