L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Ikkinchi tarqatma taterial
. V.Petti (1623-1687) Angliyada shakllangan klassik 
burjua siyosiy iqtisodining asoschilaridan biridir. V.Petti har tomonlama va yuksak 
bilimli inson bo‘lgan. U mayda hunarmand matochi oilasida tug‘ildi. Leyden, Parij va 
Oksford universitetlarida meditsina sohasida taxsil ko‘rgan. U yoshligidanoq juda 
qobiliyatli talaba bo‘lgan. 1647 yili nusxa ko‘chiradigan mashina ixtiro qiladi. 1649 
yili fizika doktori darajasini oladi. 1651 yili anatomiya va fizika professori bo‘ladi. 
Uning iqtisodiy muammolarga bag‘ishlangan «Soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida 
traktati» (1662), «So‘z donishmadlarga» (1665), «Irlandiyaning siyosiy anatomiyasi» 
(1672), «Siyosiy arifmetika» (1683) va shu kabi asarlari diqqatga sazovordir. 
V.Pettining dastlabki iqtisodiy asarlarida merkantilizmning ta’siri ancha kuchli 
bo‘lgan, lekin keyingi «Pul to‘g‘risida bir og‘iz so‘z» (1682) kitobida u 
merkantilizmdan voz kechadi. Dastlab u faol savdo siyosati ya’ni «davlatni iqtisodga 
aralashuvini to‘g‘ri deb qo‘llagan bo‘lsa keyinchalik bu ishlab chiqarishni 
rivojlanishiga yordam berishi kerak, degan fikrni bildiradi. U boylik va 
qashshoqlikka baho berib, bu xayotning abadiy va o‘zgarmas, shafqatsiz qonunidir, 
degan xulosaga kelgan. 
Uning fikricha, pul inson organizmidagi yog‘ bo‘lib, yog‘ning ortig‘i ham, kami 
ham ziyon, ya’ni me’yorida bo‘lgani yaxshi deydi. V.Petti davlatning iqtisodiyotga 
aralashuviga e’tibor berib, bu aralashuv rivojlanishga yordam berishi kerak, lekin 
boshqa paytda davlat iqtisodiyotdan uzoq bo‘lishi lozim deb ta’kidlaydi.
V.Petti o‘zining tabiiy baho to‘g‘risidagi ta’limotida qiymatning mehnat 
nazariyasiga asos soladi. U vaqt va tasodifiy omillar ta’sirida o‘zgarib turuvchi bozor 
bahosiga tabiiy bahoni qarama-qarshi qo‘ya bildi. 
Uning fikricha tabiiy baho ichki bozor bahosiga teng bo‘lishi kerak, chunki u 
mehnat miqdori bilan tenglashtiriladi. Bu misolda, ya’ni non kumushga 
almashtirilganda, almashuv qiymati asosida shu mahsulotlarning ishlab chiqarishga 
sarflangan mehnat yotadi. Demak, qiymat mehnat bilan aniqlanadi, bundan tashqari 
tovarning qiymati kumushni qazib olishdagi mehnatga to‘g‘ri proporsionalligini 
ko‘rsatadi. 
Shunday qilib, V.Petti iqtisodiyot tarixida qiymatning mehnat nazariyasini 
birinchi bo‘lib ko‘rsata olgan. Ammo u qiymatni almashuv qiymati bilan qorishtirib 
yuboradi va almashuv jarayonida qanday shaklda bo‘lsa shunday, bo‘ladi deb 
tushunadi, ya’ni pul shaklida ifoda qiladi, tovarning iste’mol qiymati e’tiborga 
olinmaydi, ya’ni qiymat faqat bozorda yuzaga chiqadi, deydi. Albatta u xato fikr 
bo‘ladi. 
V.Petti yerni sotib oluvchi uchun yillik daromad manbai ekanligini tushungan. 
Shunga muvofiq V.Petti yerning bahosi shunday summaga teng bo‘lishi kerakki, bu 
summa har yili olinadigan renta xuquqini beradigan bo‘lishi kerak, deb to‘g‘ri 
hisobladi. Ammo yerning bahosi masalasini to‘la hal eta olmadi, chunki yerning 
bahosi ikki faktorga bog‘liq: birinchidan, yer rentasining miqdoriga va ikkinchidan 
protsent darajasiga bog‘liq. 

---