Lekciya №2 Tema: Ellinistik mámleketler hám olardiń mádeniyati. Joba

Tariyxtaniw. B.e.sh.V ásirde jámiet rawajlaniwina baǵishlanǵan ayriqsha ilimiy bilimler tarawi tariyx páni payda boldi. Uzaq waqit túrli úlkelerde bolǵan Gerodot (b.e.sh. 485-425-jillarda Kishi Aziyadaǵi Galikarnas qalasinda tuwilǵan) birinshi kórgen hám esitken waqiyalardi belgili bir sistemaǵa salip aytiwǵa kiristi. Ol óziniń 9 tomli ádette “Tariyx” (grekshe Istoriya-“Súwretlew” mánisin bildiredi.) yamasa “Muzalar” dep atalatuǵin tariyxiy shiǵarmasi tiykarinan grek-pars urislarina baǵishladi, lekin bayan etiw dawaminda avtor Misr, Iran, skifler tariyxina da usinis qiladi. “Tariyx atasi” niń diskussiyalari toliq dástúriy bolip, tariyxta iygilikti marapatlawshi, jawizliqti jazalawshi iláhiy ádalatti qurdi. Gerodot insanlar iskerliginde qudaylardiń qatnasina gúman etpedi.
Eger Gerodot “Tariyx atasi” dep esaplansa oniń kishi zamanlasi afinali Fukidid haqiqiy Tariyxtaniw pániniń iykarin saliwshi. Oniń “Peloponnes urislari tariyxi” shiǵarmasi apsanaliq hám haqiqiy waqiyalardi tek bayan etiwdey Gerodotqa say bolǵan bayan etiwdi kerisi bolǵan haqiqiy tariyxiy izertlew edi. Fukidid tariyxshilar ishinde birinshi bolip, tariyxiy waqiyalardi, olardi háreketke keltiriwshi kúshleri, rawajlaniw jollari menen ózara baylanista kóriwge háreket etti. Waqiyalardiń sebeplerin úyreniw ushin siyasiy waqiyaliqti ilimiy analiz usillarin qollandi. Fukidid qudaylardi tariyx sheńberinnen shiǵardi. Ol tariyxti qudaylar emes, bálki adamlar óz iskerlikleri menen jaratadi dep esaplar edi. Adamlardiń “tabiyati” barliq waqit nizam hám shártnamalardan kúshli boladi. Adamlardiń kórinisleri Fukidid ushin sol dáwir jámietin waqiyaliǵin túsiniw ushin jeterli edi. Gerodot hám Fukidid grek polislariniń puxaralarin óz azatliǵin qorǵawi, wataniparvarliq hám ózin qurban etiwdey qaharamanliq gúresine shaqirdi. Tariyxtaniwda Fukidid dástúrlerin tariyxshi Ksenofont(b.e.sh. IV ásir) dawam ettirdi. Oniń “Anabasis”, “Lakedemon politiyasi”, “Kiropediya”, “Agesilay”, “Daromadlar haqqinda” shiǵarmalarinda sol dáwir grek dúnyasiniń siyasiy, sotsiyal-ekanomikaliq turmisi sáwlelenedi.
B.e.sh. V ásirde grek dúnyasinda júz bergen kúshli siyasiy protsesslerdi analiz qilǵan, sol dáwirdiń siyasiy arbaplari Femistokl hám Perikl siyaqli afinali demokratiya jolbasshilarin ayawsiz quwdalaw astina alǵan siyasiy ádebiyatlar júzege keldi. Sonday ádebiyatlardan biri b.e.sh. 430-jillarda “Afinani basqariwi haqqinda” traktati payda boldi. Kritiydiń “Lakedemeon politiyasin”da Sparta jámieti qurilisi kóklerge kóterildi, Afina demokratiyasina unamsiz názer menen qaraldi.