Lekciya №2 Tema: Ellinistik mámleketler hám olardiń mádeniyati. Joba

Ádebiyat hám teatr. Áyyemgi Greciyaniń eń biybaha ádebiy esteligi Gomerdiń “Iliada” hám “Odisseya” dástanlari. Gomerdiń bul shiǵarmalardan burin grek xalqi awizeki dóretiwshiliginen ájayip úlgileri qosiqlar, ertekler, ráwayatlar grek ádebiyatiniń tiykari edi. Gomerdiń qaharmanliq dástanlari ol jasaǵan (shama menen VII ásir) dáwirden aldinǵi b.e.sh. XI-IX ásirler waqiyalarin ádebiy kórinisi.
B.e.sh. VIII-VI ásirlerde grek mádeniyati rawajlaniwinda áyyemgi shiǵis mádeniyatiniń tásiri kúshli boldi. Grekler ózleriniń Kishi Aziyadaǵi qalalari orqali áyyemgi Shiǵistiń bay mádeniyati menen tanisti. Bul dáwirdiń tiykarǵi mádeniy oshaqlari Milet, Lesbos, Samos edi.
B.e.sh. VII ásirde jasap, dóretiwshilik etken Gisiottiń didaktikaliq shiǵarmalarinda ózi jasaǵan dáwirdiń sotsiyal turmisi hám qarama-qarsiliqlari sáwlelenedi (“Miynet hám kúnler”).
Kórkem Ádebiyat eń dáslep poeziya janrinda rawajlandi. Poeziya siyasat penen baylanisli edi. Belgili shayirlar Feognit, Solon, Arxieloy siyasat penen shuǵillanǵan edi. Hátteki Alkey hám Safo siyaqli lirik shayirlar da siyasatqa tán berdi. Sol dáwirdegi Ezop shiǵarmalari ádebiyatta demokratiyaliq baǵdardi sáwlelendirip, sotsiyal ádalatsizliqti qaralaydi.
Arxaik dáwirde lirika keń tarqalǵan bolsa, b.e.sh. V ásirde Afina ádebiyati hám poetik dóretiwshiliktiń orayi bolǵan birlespe. Attika tragediyasi menen ataqli bolip ketti. Tragediya (“Eshkiler qosiǵi”) vinoshiliq qudayi Dionistiń eshki terisi kiygen quwnaq, barqulla joldaslarin belgilewshi qatarlardiń aytatuǵin xor qosiqlarinan kelip shiqti. B.e.sh. VII ásirden-aq pútkil Greciyada sonday “Eshkiler xori” yamasa qatarlar keń tarqalǵan edi. Attika Tragediyasiniń tuwiliwinda Afina tirani Pisistrattiń uliwma mámleket bayrami sipatinda Ulli Dionisiy bayramlarin belgilew boldi. Shayir Fespid xorǵa aktyordi qosti. Aktyor xorǵa “juwap” berip xor menen dialog alip baratuǵin edi. Sol sebepli tragediya dramatik kóriniske aylandi, tragediyada basqa kórinis qatnasiwshilari Dionis haqqindaǵi apsana–miflerden sahna kórinislerin oynar edi, keyin basqa apsanalarǵa náwbet keldi. B.e.sh. V ásir birinshi yarminda Esxil tamashagóy aldina ekinshi aktyordi, Sofokl úshinshi aktyordi qosti hám nátiyjede áyyemgi “Eshkiler xori” toliq dramaǵa aylandi.
Attika teatri dionis húrmetine ótkizilgen bayram waqtinda tek úsh kún tamasha kórsetilgen. Birden úsh tragediya qosilip, keyin “Satirik dramasi”, jáne bir mifologiyadan jeńil quwnaq sahnalastirilǵan úzindi berilgen. Teatr kórinisi ashiq hawada domalaq maydanda- orxestrada berilgen. Tamashagóyler ushin ótirǵishlar Akropoldiń taslaq qiyaliǵinda jonilǵan, jáne sol tamasha teatran dep atalǵan. Oshiq hám úlken teatrda aktyorlar mimikasi ham kiyimlerin aniq kóre almaytuǵin edi. Soniń ushin aktiyorlar sahnaǵa uzin saltanatli kiyim hám niqaplarda hám aktiyor gewdwsin bálent etiw ushin biyik óksheli ayaq kiyim-koturnada shiǵatuǵin edi. Teart tamashalari mart aqiri aprel baslarinda kórsetiler edi.
Attika tragediyasiniń dańqi b.e.sh. V ásirdiń ulli shayirlari- Esxil (b.e.sh. 525-456-jillar), Sofokl (b.e.sh. 496-406-jillar) hám Evripid (b.e.sh. 480-406-jillar) dóretiwshiligi menen baylanisli edi. Esxil 80 ge jaqin tragediya jazdi, onnan bizge shekem 7 jetip kelgen. Afinani gúllep-jasnaǵan dáwirde jasaǵan Sofokl aytiwlarina qaraǵanda 120 tragediya jazǵan, onnan bizge shekem 7 jetip kelgen. U’shinshi ulli tragik bolǵan Evripid 90 tragediya jazǵan bolip, onnan 18 i saqlanip qalǵan. Esxildiń “Parslar”, “Orestiya”, “Zanjirband Prometey”, sofokldiń “Antigona”, “Shoh Edip”, “Elektra”, Evripidtiń “Medeya”, “Ippollit’, “Vakxankalar”, “Tavridadagi Iffegeniya”, “Fedra”, “Troyalik ayollar” siyaqli tragediyalari tereń filasofiyaliq- tarbiealiq mazmunǵa iye bolip, grek puxaralarinin” tárbiyasina hám dúnya qarasina úlken tásir kórsetken.
Attika teatrinda tragediyadan tisqari komediya janri da keń tarqalǵan edi. Bizge shekem jetip kelgen komediyalardiń kópshiligi Aristofan qalamine tiyisli. Aristofonniń “Tinishliq”, “Axaryalilar”, “Lisistrat”, “Suvoriylar”, “Qurbaqalar” hám “Bulitlar” komediyalarinda b.e.sh. V ásir grek dúnyasiniń siyasiy qarama-qarsiliqlari kórsetiledi.