Lekciya №2 Tema: Ellinistik mámleketler hám olardiń mádeniyati. Joba

Oratorliq iskusstvosi. Grek qala-mámleketlerinde demokratiyaliq tártip qaǵiydalarin ornatiliwi, puxaralardi xaliq jiyini, sud islerinde aktiv qatnasi Oratorliq iskusstvosin rawajlaniwina sebep boldi. Sudta aytilatuǵin sózler keń qiziǵiw jyatti. Áyyemgi mifologiya qaharmanlari gúrrińine yamasa maqtawǵa baǵishlap dúzilgen úlgili sózler keń tarqalǵan. B.e.sh. V-IV ásir baslarinda ataqli afinali sud oratori Lisiy húrmetke sazawar boldi. Ekinshi bir belgili orator Isokrat edi. B.e.sh. 391 jilda Isokrat Oratorliq iskusstvosi mektebin ashti. Isokrattiń bul mektebinde ataqli Oratorliq Demosfen, Giperin, Esxin, Likurg hám tariyxshilar Feopomp, Efor, Filistlar jetisip shiqti. Isokrat kúshli dawisqa iye bolmaǵanliǵi sebepli xaliq aldinda az sóz sóyleytuǵin edi. Ol siyasiy tarǵibot alip bardi. Afina Periklge shekem bolǵan aristokrat sistemasin mektep, publisistikaliq toplamlardi tarqatti. Ol ótmishti mektep, greklerdi Filip Makedonskiy átrapinda birlesip shiǵis eski dushpan-Iran ustinen júriske shaqirdi. Múmrin ol Makedoniyniń kúsheyiwi Greciyaǵa qanday qáwip saliwin bilmegen edi. Apsanaǵa qaraǵanda greklerdiń Xiraniya qasinda jeńiliwinen keyin b.e.sh. 337-jil Isokrat ózin ashliqtan óltiredi.
Isokrattiń eń jaqsi óqiwshilarinan biri Demosfen Afinadaǵi antimakedon toparinń basliǵi edi. Demosfen basinan aq Makedoniyaniń kúsheyiwi Afina demokratiyasi hám ǵárezsizligi ushin qáwipli ekenligin bilgen edi.
Arxitektura, músinshilik. Grek –pars urislarinan keyin Afrika júdá úlken muǵdarda finansliq qarjilarǵa iye boldi. Attika Pentelikoninda marmar qaziw baslandi hám bul Arxitektura iskusstvosiniń rawajlaniwina jol ashti. Afinadan tisqari Greciyaniń basqa wálayatlarinda Qubla Italiya hám Siсiliyada (Agrigenttaǵi Zevs ibadatxanasi, Pesttaǵi alti ústinlik Poseydon ibadatxanasi) b.e.sh. V ásirdiń ekinshi yarminda ájayip arxitekturaliq imaratlari qurildi.
Ásirese Perikl dáwirinde Afinada jigirma jil ishinde saltanatli imaratlar qurildi. Parfenon, Propiley, Jeńimpaz Afina hám keyinrek Erexteyon siyaqli ioniy, korinf hám doriy usillarinda qurilǵan imaratlar arxitektura iskusstvosiniń ayqin misali edi. Parfenonniń quriwshilari Iktin hám Kallikrat nafislik hám uluǵvorlikni uyǵinlastiriwǵa eristi. Akropol darwazalari quriwda Mnesiklet (b.e.sh. 438-432 jillar) ioniy hám doriy ustinlerin izbe-iz qolladi. Peloponnes urislari dáwirinde ioniy dástúrlerine tiykarlanǵan Erex Teyon quriladi.
B.e.sh. V ásirdiń 70 jillarinan baslap músinshilik iskusstvosi gúllep-jasnadi. Ulli músinshi Fidiy Afina hám Zevs músinlerin jaratti. Quday Afinaniń 12 metrli háykelin jdsdǵanda pil súyegi hám altinnan paydalanildi. quday Afina Akropolniń eń bálentine qoyilǵan bolip, oniń quyashta jaltiraǵan nayzasi uzaqdan kórinip kemeler ushin mayak bolip xizmet qilǵan. Fidiydiń belgili shiǵarvalarinan biri Olimpiyali Zevstiń úlken háykeli Olimpiyadaǵi Zevs ibadatxanasina qoyilǵan edi. Ataqli músinshi Miron “Diskobol” háykeli menen óziniń atin mángilestirli. Klassikalliq grek musinshiliktiń wákillerinen biri argosli Poliklet edi. Oniń Diodumen shiǵarmasi biybaha iskusstvo úlgisi edi. Poliklet nizami boyinsha músin tabanniń uzinliǵi gewdeniń 1/6 bólimin, basiniń uzinliǵi 1/8 bólimin quraw kerek edi. Bul hám basqa salistirmalar “Dorifor” músininde qat’iy rioya qilingan. Poliklet nizami júz jil dawaminda músinshilikte nizam sipatinda ámel qilip keldi.
B.e.sh. V ásirde Praksiteldiń “Germeys gódek Dionis penen”, “Knidli Afrodita”, ”Kaltakesakni óltirip atirǵan Apollon” háykellerinde gózalliq sáwlelenedi. B.e.sh. IV ásirde polis sistemasiniń túskinligi dáwirinde músinshilikda qaharmanliq temasinan uzaqlasip, insandi ishki ruwxiy dúnyasin kórsetiw tiykarǵi baǵdar boldi. Sol dáwirdiń ataqli músinshilerinen Skopas, Praksitil hám Lisipp (Makedoniyali Iskenderdiń saray músinshisi) lerdi aytiw múmkin. B.e.sh. IV ásirde jasaǵan músinshi Lisipp Makedoniyali Iskenderdiń byustin jaratti. Lisipp músinshilikte Poliklet nizami ornina jańa nizam ornatti.
Kórkem óner rawajlaniwin vazalar kórinisi arqali guzetiwge boladi. Bul janrda sikion mektebi, afina maktabi qálipllesken. Kundelik turmista mifologiyadan alinǵan kórinisler kóplep ushraydi. Birinshi ataqli grek súwretshisi Tasosli Poliklet tek tórt reń aq, qara, qizil va sari isletgen.
Klassikaliq dáwirde grek kórkem óneriniń eń ataqli wákillerinen biri Polignot ulken kóp figurali kompozitsiyalar ustasi edi. Afinali Apollodor kórkem ónerde jaruqliq sayasin jaratti. Ol bóyaw menen sizǵan kóp vazalar bizgeshe jetib kelgen. Bul dáwirdegi Zevksid hám Parrasiy, Apellis (Iskenderdiń saray súwretshisi), Nikiyler kórkem óner janrinda jarqin iz qaldirdi.