Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

Kasaba uyushmalari
– ishlab chiqarishda, xizmat ko‘rsatish va 
madaniyat sohasida faoliyatining umumiy manfaatlari bilan bog‘liq 
bo‘lgan mehnatkashlarni birlashtiruvchi ommaviy tashkilotlardir. 
Ular "Kasaba uyushmalari" to‘g‘risidagi qonunga asosan faoliyat 
yuritadilar. Hozirgi kunda Kasaba uyushmalarining umumiy 
federatsiyasi tashkil etilgan. Bozor iqtisodiyoti munosabatlarida 
kasaba uyushmalari ishchi va xizmatchilarning manfaatlarini, 
ayniqsa, davlat va tadbirkorlar bilan mehnat munosabatlarini tartibga 

---

111 
solish va himoya qilishga qaratilgan. Kasaba uyushmalari 
mehnatkashlar moddiy va kasbiy holatiga aloqador bo‘lgan barcha 
qonun 
loyihalarini 
(masalan, 
aholi 
bandligi 
to‘g‘risidagi, 
ijtimoiy-ta’minot va ijtimoiy himoya to‘g‘risidagi qonunlar) ishlab 
chiqishda faol ishtirok etishlari lozim. Kasaba uyushmalari 
mehnatkashlar mehnat sharoitlari, turmush tarzi va dam olishlarini 
tashkil etish va yaxshilash uchun harakat qiladilar.
Kasaba uyushmalari moliyasini tashkil qilish, asosan, o‘zida 
jamoat birlashmalari moliyasiga xos bo‘lgan xususiyatlarni aks 
ettiradi. Kasaba uyushmalari va ularga bo‘ysunuvchi korxona va 
tashkilotlar quyidagi uch tur pul munosabatlarini o‘zida mujassam-
lashtiradi: 
- kasaba uyushmalari va uning a’zolari o‘rtasidagi muno-
sabatlar. Ular ikki tomonli xarakterga ega, ya’ni a’zolar kirish va 
a’zolik badallarini to‘laydi va ikkinchi tomondan, kasaba 
uyushmalaridan har xil moddiy va moliyaviy yordam oladilar; 
- kasaba uyushmalarini korxona, tashkilot va birlashmalar bilan 
moliyaviy munosabatlari. Ular tarkibiga ish haqidan ajratmalar, 
korxonalarning ixtiyoriy badallari, jumladan, madaniy tadbirlar 
o‘tkazish uchun ajratmalar kiradi; 
- kasaba uyushmalari tizimi ichidagi pul munosabatlari, ya’ni 
kasaba uyushmalari yuqori va quyi bo‘g‘inlari o‘rtasidagi, kasaba 
uyushmalari va ular qaramog‘idagi ijtimoiy-madaniy muassasalar, 
xo‘jalik tashkilotlari o‘rtasidagi pul munosabatlari va h. k. Kasaba 
uyushmalari o‘z faoliyatini amalga oshirish uchun mustahkam 
moddiy-moliyaviy 
vositaga 
egadirlar. 
Ularning 
ixtiyorida 
sihatgohlar, pansionatlar, dam olish uylari, turistik bazalar, madaniy 
muassasalari, sport inshootlari mavjud. Mazkur fondlarning ayrim 
qismi davlat (byudjet) mablag‘larini jalb etish hisobiga yaratilgan. 
Kasaba uyushmalari qator qo‘shma korxonalar, tijorat banklari kabi 
yirik investorlarning ta’sischilari, ya’ni ular nizom jamg‘armasining 
mulkdorlari hisoblanadi. Kasaba uyushmalari mablag‘larining bir 
qismi qimmatli qog‘ozlarni sotib olishga safarbar etilgan.
Kasaba uyushmalari to‘la moliyaviy mustaqil bo‘lib, davlat 
byudjeti oldida o‘zining asosiy faoliyati bo‘yicha hech qanday 

---

112 
moliyaviy majburiyatlarga ega emas (ularga qarashli bo‘lgan 
korxonlar foyda, va h. k. soliqlaridan tashqari).
Kasaba uyushmalari tashkilotlarining o‘z mablag‘lari tarkibiga 
quyidagilar kiradi:
- a’zolik badallari; 
- xo‘jalik tashkilotlari faoliyatidan daromadlar; 
- pullik tadbirlardan daromadlar.
Kasaba uyushmalari tashkilotlari daromadlarida a’zolik 
badallari ular umumiy hajmining yarmidan ko‘p qismini tashkil etadi. 
A’zolik badallari hisoblangan daromad solig‘idan 0,01% miqdorida 
belgilanadi.
Kasaba uyushmalari tashkilotlari o‘z daromadlarining ikkinchi 
manbai Kasaba uyushmalari tomonidan moliyaviy-xo‘jalik faoliyati, 
jumladan, uning qaramog‘idagi korxona va tashkilotlar, yordamchi 
xo‘jaliklar (qishloq xo‘jaligi, savdo, transport, sanoat, maishiy 
xizmat va h. k.) yuritilishi bilan bog‘liqdir. Kasaba uyushmalari 
tashkilotlari moliyaviy-xo‘jalik faoliyati o‘zini-o‘zi qoplash 
tamoyiliga asoslanadi. Kasaba uyushmalari tizimi ichida o‘z 
mablag‘larini bo‘g‘inlar o‘rtasida qayta taqsimlash bilan bog‘liq 
smeta asosidagi moliyalashtirish ham qo‘llanilishi mumkin.
Kasaba uyushmalari tashkilotlarining xarajatlari ularning nizom 
vazifalaridan kelib chiqadi. Ular tarikibiga avvalo, moddiy yordam 
ko‘rsatish, mehnat muhofazasi hamda ma’muriy-xo‘jalik xarajatlari 
kiradi. Tashkiliy xarajatlariga yig‘ilishlar, konferensiyalar o‘tkazish 
va safar xarajatlari kiradi. Kasaba uyushmalari xarajatlarining 
belgilovchi qismi madaniy va sport muassasalarini saqlash va 
rivojlantirish bilan bog‘liq.
Kasaba uyushmalarining umumiy konfederatsiyasi (KUUK) 
xalqaro tashkilot – Umumjahon Kasaba uyushmalari federasiyasi 
(UKF) tarkibiga kiradi. Shuning uchun KUUK xarajatlariga xalqaro 
aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlash xarajatlari, jumladan, 
UKFga a’zolik badallarini to‘lash xarajatlari kiradi.
Kasaba uyushmalari tashkilotlari moliyasi vertikal boshqaruv 
tizimini hisobga olgan holda tuziladi. Kasaba uyushmalarining 
daromadlari uning yuqori va quyi tashkilotlari orasida taqsimlanadi. 
A’zolik badallari, asosan, birlamchi tashkilotda qoladi va uning 

---

113 
ayrim qismi Kasaba uyushmalari bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlanadi. 
Hozirda 
mamlakatimizda 
mustaqil 
kasaba 
uyushmalarining 
konfederasiyasi (MKUK) shakllangan va faoliyat yuritmoqda.