M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə
|
|
(^ULSÜj .J S J I təlgər - təlgəmək). B a t 1 a d ı: « c ^ J ^ J ol bözni batladı = o, bezi xunna əzməsinin məhlul ilə kraxmalladı», batlar- batlamak). B u 1 1 a d ı: ij) ıt ərig butladı=it adatnt budundan qap- dı». B u 1 1 a d ı: bir a d a m başqasınm buduna vursa, ycnə « but- ladı» deyilir, (d '- « ^ - J ^ butlar - butlamak). B i 1 1 ə d i: « c s J ^ ^ J ər bit bitiədi = adam bil axtardı», ( - J ^ uSUöLjj bitlər - bitləmək). (iJVjj B o z 1 a d ı: jjj titir bozladı = dişi dəvo bozladı, bağırdı». Başqası da belədir, bozlar bozlamak). B a ş I a d ı: J ər ış başladı = adam işo başladı». B a ş I a d ı: «l 5 - ^ ^ S ji J' oI yol başladı = o. bolodçilik ctdi». ts 4 ! ü j B a ş 1 a d ı: «c5-^^^ ol sü başladı = o, qoşunun önündo getdi», (qoşuna başçılıq etdi, komandirlik ctdi), ( - J ^ jLCiL-j başlar-başIaınak)-^’‘^. Y azına vo b a s m a n ü s x ə b r d a « b u lğ a d ı» s ö / ü tok vcriimişdir. lakin m.ılndnn anla- şıldığma görə, bu söz tək işlənınir, « b u lğ a d ı təlgədi» şəklindo qoşa işlənir. Basm a nüsxədə b u fe’Iin m ü z a r e və m əsdəri necə olm uşsa iki dələ. yəni tə k ra r verilmişdir. 264 Mahmud Kaşğari B a ğ 1 a d ı; « ( j £ ^ J( ol otu n q bağladı = o, odu n bağladı». Başqası da belədir, - j ^ bağ lar - bağlamak). B o ğ I a d ı: J( ol ton boğladı=o, p a lta n boğçaya qoy- du, boğçaladı», - j ^ boğlar-boğlam ak). Türkbr paltarı bağlam aqla başqa bir şeyi bağlam ağı bir-birindən fərqləndirirbr. B ağ lam aq d a b hərfi fəthəli, boğlamaqda isə zəmməlidir. L? B o k 1 a d ı; «t5 yılkı bokladı = heyvan təzəklədi». Oğuz- ca. ( J W ^ - j ! ^ bok lar - boklam ak). B ə k 1 ə d i; J( ol nənqin b ə k b d i= o , malını gözb- di». B ə k I ə d i: J( oI kap u ğ m b ə k b d i = o, qapısını bərkitdi, m ö h k əm bağladı, qapadı». H ər hansı bir şey m öhkəm bağlansa, yenə belə deyilir, ( l İUİS o bəkbr -b ə k b m ə k ). B ə g 1 ə d ı: « ( j £ ^ j( q] anı b əgbdi = o onu bəy saydı, ona bəy dedi», ( l İ U ^ J o b ə g b r - bəgləmək). T a p 1 a d ı; «c5 J( ol to n u ğ tapladı = o, paltarı qəbul etdi, razı oIdu». Başqası da b e b d ir, (jU ü U taplar - tapla- mak). IJ-SM T u p 1 3 d ı: j I o I ışığ tu p b d i = o , işin lap kölcflnə, di- binə g e td i» , (J W M tüplar - tü p ləm ək ). T a t I a d J „ | a „ , tatlad , = o o n u tat, fars sayd,». ( J U S S . j M t a t l a r - t a t la m a k ) . T ə r I , d i: d at t s r b d i = a t t , r l ə d i » . r a r I 3 d i: J a „ „ t ə r l ə d i = o , a t,n , q a şovlad ı, at,n u s lu n d ə k i təı-i v ə zir-zib ili t ə m i z l ə d i » , ( J L . V J . J İ J tərlər ^ Divanü lüğat-it-tiirk 26.5 tərbmək). Bu söz bir-birinə zidd iki məna daşıyır, həm təsirli, həm də təsirsizdir. T a z 1 a d ı; J( ol anı tazladı=o onu daz, kcçəl saydı», (cjUVjj -jV^ tazlar - tazlamak). İ ^ j V J j T u z 1 a d ı; j ( ol ət tuzladı = o, ət duzladı». Başqası da bebdir, (cjUVjj-jVjj tuzlar - tuzlamak). jVJj T i z 1 ə d i; «ls ' j ^ boğra ərig tizlədi = buğra adamı altına aldı, dizilə əzdi, dizbdi». Bir adam bir şeyi dizi ilə bassa, yenə belə deyilir, (^UVjj -jVjj tizb r ~ tizbmək). T a ş 1 a d ı; J( ol ıtığ taşladı = o, iti daşladı». T a ş 1 a d ı: « c j J ^ J ər taşladı = adam qürbətə getdi». Başqası da bebdir, ( jUiUiu -j!i*iu taşlar - taşlamak). T u ş 1 a d 1 m: « ^ P ^ rnən anı tuşladım = mən onun tuşun- da dayandım», (JU^UİJ -^>j!:Lij tuşlarmən-tuşlamak). T i ş 1 ə d i: J( ol anı tişbdi = o onu dişbdi». T i ş 1 ə d i; bir adam başqasının dişinə vursa, yenə « tişb- di» deyilir, (^UsLii -j!i*ij tişbr - tişləmək). j£j>ju T a ğ 1 a d ı: « l s J ^ 0*' J( oI atm tağladı = o, atmı dağladı, damğa vurdu». (jL a!^ - j ! ^ tağlar-tağlamak). Atdan başqa hey- van dağlansa, yenə b c b deyilir. Bu əsil sözbrdən deyildir. T u ğ I a d ı; « l ? - > ^ ^ j ^ J* ol yarağ tuğladı = o, suyun, çaym gə- diyini, yarığını bağladı. sel oyan ycri bağladı, düzəltdi», (jU!5Uj.j!^ tuğlar - tuğlamak). ^ j ^ T u m I 1 d ı; «tj-i: 4 " suw tumlıdı=su soyudu». Başqası da bebdir, ((jUjIaj-jA»j tumlır-tumlımak), Bu şeirdə də işbn- mişdir; j ^ l L^_L 4 ^ 266 Mahmud Kaşğari jjj «Kördi məni əm byü, Baictı m anqa imləyü, Kaldım könqül tumhyu, Kadğu məni turğurur». Məni sağaldaraq gördü, Mənə işarə edərək baxdı, Könlüm d o n araq qaldım, Qayğı məni durdurur. (Sevgilim məni gördü və sağaltdı, mənə baxdı və salamla işarə etdi, mən onun arxasmda könlüm d o n a ra q qaldım, qayğı və kədər məni durğunlaşdınr, sıxır). ti-iVjA Ç a r 1 a d ı; oğlan çarladı = uşaq ağladı». Ç a r 1 a d ı: «t5JVj^ yanqan çarladı = fıl bağırdı», ( -jVj^ J^VjA çarlar - çarlamak). Ç o ğ 1 a d ı: bu söz də «tsJVjA çarladı» kimi filin bağırmasmı ifadə edir, (jUiUk .jilik çoğlar - çoğlamak). Ç o ğ 1 a d ı; J( ol tonuğ çoğladı = o, paltarı boğ- çaladı». Başqası da belədir, ( çoğlar-çoğla- mak). lS'ÄUa Ç 1 ğ 1 a d ı; «lsJİ^İ^ j ’j, J( ol böz çığladı = o, türk arşını ilə bez ölçdü», ( -j İ Ua çığiar - çığlamak). Ç u w 1 a d ı: « t 5 ^ cjl gt çuwladı = ət sinirsədi». Bu, ətin yaxşı bişməməsidir, ( j u d k .j^ük çuwlar - çuwlamak). Ç 1 n 1 a d ı: J( ol ışığ çmladı = o, işi təhqiq etdi», ( J U U ^ . j!iLLj. çınlar - çınlamak). Divanü lüğat-it-türk 267 S a p 1 a d ı: ^ j ' ər kılıç sapladı = adam qıhnca sap dü- zəltdi». Hər hansı bir şeyə sap qayrılsa, yenə belə dcyilir, saplar - saplamak). j « S a r I a d ı: Jİ ol suwluk sarladı=o. çalma sarıdı», « l 5JV j *- adhakmqa yörgənçü sarladı = ayağı- na dolaq sarıdı». Hər hansı bir şey başqa şeyin üzərinə sarınsa, yenə belə deyiiir, ( Ji^Vj«--jVj^ sarlar-sarlamak). S 1 r 1 a d ı: «t5-JVj^ J U ayakçı ayak sırladı = dulusçu fin- can, qədəh, kasa şirlədi», (üstünə naxış salmaq üçün kasa- ya xüsusi məhlul vurdu), (Jl-^Vj^-jVj^ sırlar - sırlamak). j j V j ^ S ö z 1 ə d i: «t5JVjjl- \SJ la J( ol manqa söz sözlədi =o mənə söz söylədi», (>-SUVjjl- -jVjj«- sözlər - sözləmək). (^ j V J -İ S 1 z 1 a d ı: « t i - iV iu , ö J j ^ anmq tışı buzdun sızladı= onun dişi buzdan sızladı», (buzdan və ya soyuq su içmək- dən onun dişində sızı peyda oldu), «t5JVj*- ərinq sünqügi sızladı=adamm sümüyü sızladı», (ağndan adamın sümüyü sızladı), (J^V j-ı -jV j « sızlar - sızlamak). t ^ j ^ S o ğ 1 1 d ı: « t s J ^ J ər koynqa soğhdı^f’S =: adam əlini qoy- nuna soxdu», (bir şey axtarmaq, çıxarmaq üçün əlini qoy- nuna soxdu), ( J W ^ - j ^ ^ soğhr - soğhmak). Başqası da belədir. j^ULu S a w I a d ı; ( 4 * J ol tolim sawladı = o çox söz söylədi». jiliuı S a w 1 a d ı: bir adam atalar sözü söyləsə, yenə « sawladı» deyilir, sawlar - sawlamak). Uosim A la la y ın fikrincə, b u r a d a bir sö/. çatışmn', misal bclə olmalıdn': «or oligni k o y n q a soğlıdı» (DLT, 111, s, 297). U y ğ u rl a r isn «ol əligin k o y n q a suğlıdı» variantının da d o ğ r u olacağı barədə qeyd vcrmişlər (TTD, III to m , bet 406). Çinlilər (D L r-Ç in , III cüd, S . 2 8 9 ) də uyğurlar kimi ctmişlər. Əslində. b u r a d a «əligin/əligni» ara sın d a ciddi fərq yoxdur. H ə r ikisində ınəna eyni dərəcədə norm al anlaşılır. 268 Mahmud Kaşğari S u w 1 a d ı: « ^ 5 cjI at suwladı = at su içdi». Başqası da b e b - dir. S u w 1 a d 1; « t 5 J ər titik su w ladı= adam çam ura su qat- dı». Başqası da belədir, suw lar-suw lam ak). S a m I a d 1; « oI anı əm lədi-samladı=o ona dava-dərman ebdi, sağaltdı». Bu söz tək işbnm ir, «c?Jİ«l əmbdi» ilə qoşa işbnir, ( - J ^ - ^ sam lar-sam lam ak). S u m 1 1 d 1: «ts-Vİ*l- J ər sumlıdı = a d a m türkcədən başqa bir dildə danışdı», (danışan şəxsdən başq a o dili kimsə başa düşməz), ( j u i i « -jjial- sumlır - sumlımak). S ə n 1 ə d i: «45^^!« Jf ol anı sənbdi = o o n a sən deyə xitab etdi» (o ona önəmsiz adam a xitab e d ib n kimi xitab etdi), (lİUöLIu. sən b r-sə n b m ə k ). Bu söz «sən» mənasmda- dır. Müraciətdə çox zam an «c5-iV>. sizbdi» deyilir. Bunun mənası «siz» deməkdir. Bu, x aq anlara layiq xitabdır. Ulu Tanrmın Q [biz onu (Quranı) nazil etdik] sözü kimi. JVjä K a r 1 a d 1: bulıt karladı = bulud qarladı, qar yağdır- dı», (Jt.Vjä -jVjä karlar - karlamak). cJ JVjä K u r 1 a d 1: «,5 jVjä jJUİa J( ol kal'tanığ kurladı = o, paltara qur- şaq alıb üstündən bağladı», ((jl-»Vjä -jVjS k urlar - kurla- mak). tJjVj K 1 r 1 a d 1; >-Sj^ J( ol yerig kırladı = o, yeri, torpağı qaz- dı», (o, qarpız və ona bənzər şeybr əkmək üçün yerdə şı- rımlar açdı). ci-iVj K 1 r 1 a d 1: bir adam göiməçə, bənd düzəltsə, yenə « ^jVJ kırla- dı» deyiiir, (JL-VJ -jVjä kırlar - kırlamak). l5 K a ş I a d ı: «t5J^Uia j j l arık kaşladı=çaya bənd, sədd düzəltdi». Divanü lüğat-it-türk 269 K a ş 1 a d 1 : başqasımn qaşına vuranda da kaşladı» dcyilir. ((j'-«y-iä kaşlar - kaşlamak). K u ş 1 a d 1 : ^ bog kuşladı = bəy quş ovladı». ( - J ^ jUüJia kuşlar - kuşlamak). K 1 ş 1 a d i: «lSJ^i^ l-ijäl jl ər əw’ində kışladı = adam evində qışla- dı». Başqası da bebdir, (jWiLia-jiLi^ kışlar-kışlamak). jü ä K 1 n 1 a d 1 : « c s J ^ J ol biçək kınladı = o, bıçağa qın düzəlt- di». Başqası da bebdir. ( kml ar - kınlamak). t j j ! ^ K ö t 1 ə d i: «l5->^ oğlanığ k ö tb d i = uşağa fənalıq etdi». Başqası da bebdir, ->5İäS k ö tb r - kötbmək). (^jVjİ K ə d h 1 ə d i: «tijVjİS J ər kədhbdi = adam çabalıdı, çalışdı», (güclü adamlarm etdiyini ebdi), (>-SUVjS -jVİS kədhbr - kədhbmək). L^JVjiS K ə z 1 ə d i: «l5JVjS c J \ J( ol okın kəzbdi = o, oxunu gəzbdi, oxun gəzini düzəltdi, sahmana saldı». jVJS K ə z 1 ə d i: əgər adam qazanın dibini yanıqdan təmizbsə, yenə « jS ijL kəzbdi» deyilir. (^^.Vji -jVj^ kəzbr -kəzbmək). tiJVjİ K ö z 1 ə d i: «c5JVj^ty' ol anı közbdi = o onun gözünə vurdu», (uSUV j^ -jV ji k ö z b r - közbınək). K i z I ə d i: «(.r^'-‘ c5-iVjS j( ol kizbdi nənqni = o, nəsnəni gizb- (ji»^(uSUVji -jVjS kizbr -- kizbmək). t^j^İLuS K ə s 1 ə d i: « t5 -> ^ J ol ıtığ kəsiədi = o, iti kəsoklə vurdu», (L^Uiluii - p ^ kəsbr-kəsbmək). t^j!jL 5 LS K ö k 1 ə d i: « c 5 -)^ jj' Jf ol ədhər köklodi=o, yəhərin bağını bağladı», (^U!iSİ . p S S kökiər - kökləmək). K ö g 1 ə d i: « c 5 J ^ l t ^ İ yılkı köglədi = heyvanlar göy ot ycdi», (ciU^jLSLk .JiS S k ö g b r " kögbmək). 270 Mahmud Kaşğari (^äLSİ K ö g 1 ə d i; J ər köglədi = ad am çalıb-oxudu, təğənni ctdi, ahənglə melodiya yaratdı», -J^SS köglər- kögləmək)-*^^. t f K ə m I ə d i; at kəmlədi = at xəstələndi». Bu söz bəzən kəmləndi» şəklində də tələffüz edilir, (*-SUU a İS -jüais kəmlər - kəmləmək). M ü n 1 ə d i; J ər münlədi = ad am şorba içdi», ( - J ^ münlər - münləmək). B u 1 n a d ı; «lsjUİ J ər yağmı bulnadı = ad am yağmı əsir aldı», (JUUIİ -jUij bulnar - bulnamak). jLU:İ T ü k n ə d i; J( ol başm tüknədi = o, yarasmı dağ- Iadı», (yarasmı odla dağladı), .jü s^ tü k n ə r- tüknə- mək). ts Ç i k n ə d i; « (qız qızıl saplarla ipək paltara naxış vurdu), ( -jUsu usuus;^ çiknər - çiknəmək). JU5U Ç i k n ə d i; «;5JUS^ USL», J ər çiknə çiknədi = ad am yerə sürgü çəkdi, tapanladı, tırpanladı». t^jUsC- S ü k n ə d i; «(iJUsÜ-- JC m J gr sükül süknədi = ad am ziyilə dava-dərman edib sağaltdı», (ı-SULıS-uı. jUSLuı süknər—süknə- mok)-f’ 7 . ı b eynı ım lasında olan bıı sözü latın h ə r n ə ri ilə Bəsim A ta ia v «koglodı» (IM.T, 111. s. 301), Salih M ülollibov « k ö k b d i » ( T S D , III t o m , bet 315) çınlıl.or ( I) L T - Ç m , 111 cild, s.292) və u y ğ u r la r isə «küglə di» ( T T D , III t o m , bet 411) şəklm də Ira n s k n p s ıy a ctmişlər. Bu sözü və b u n d a n üstdəki s ö z ü S eçkin Ə rd i ilə S ə r a p 1 ugba Y urlscvər «küglə di» kimi (D L T -2 0 0 5 , s. 332) kimi I ra n s k r i p s iy a etmişlər. Ə ıə b hərnərı ılə eynı «, j j US,*-» ım la sm d a o la n b u sö zü la tm h ə r n ə r i ilə Bəsim A ta l a y m , T r ' ‘ n i M ü tə liib o v la ( T S D , 111 to m , b e t 316), çinlilər e ^ uygurlar «sögnə dı» ( T T D . 111 l o m , bet 412) S eçkin Ərdi e ( m t '’l'əl-'’ Y u rtse v ə r ısə «sügnədi» {D L T -2 0 0 5 , s, 109) şə k lin d ə tr a n sk r ip siy a 271 Divanü lüğat-it-türk ------------ ------------------------- ----------------- - t^ jüİ K a y n a d ı; «t 5 -"-^ j' an q ar k a y n a d ı = a d a m on un əın n n ı d in ləm əd i, q arşı çıx d ı. sö zü n ü rədd ctd i» . ( 6 ^ ^ k a y n a r - k a y n a m a k ). ^jUuJ K a s n a d ı; «c#JU«ä lüLü J ər tu m lu ğ k a k a sn a d ı = so y u q d a n a d a m ın çə n ə si şa q q ıld a d ı» . K ö p ə k so y u q d a n zən gild əsə, y e n ə b elə d ey ilir, ( jUUuiS -jUu .3 k a sn a r - k a sn a ın a k ). K a 1 n u d ı; « ^ yu fk a n ən q k a ln u d ı = yu xa n əsn ə q a lın la şd ı» , k aln u r - k a ln u m a k ). ^jUJi K u i n a d ı; k ısrak k u ln a d ı = q ısraq q u lu n la d ı», ( juu^a -jUİa k u ln a r - k u ln a m a k ). j S ü J ş K i ş n ə d i; «t5JU*iS c i at k işn əd i = at k işn əd i» . ^ j U İİ K i ş n ə d i; > k atır k işn ə d i= q a tır an q ırd ı», ( u SUU a İŞ k iş n ə r -k iş n ə m ə k ). BU B ABIN M İS A L O L A N L A R I ^ j UL- ü Y a s t a d r. «t5->U-u j i - u jSJl Jİ o l a n q a r y a stu k y astad ı = o on a y a s tıq y a s la d ı» , (s ö y k ə n m ə k ü çü n ya stıq q o y d u ). Y a s t a d r. ^ a çıq s ö z lə d e y il, k in a y ə ilə g ö z a td ı» , ( ta r -y a s ta m a k ). Y u n ç . d ı: J sr yunçıdı = a d a m y o x su lla şd ı. kasıblıq ü z ü n d sn halı p is b ş d i» . H ,ım in sö/, bu bsndd.', d= iş b n m iş - dir; J ^ J*M tjSo UjJ 272 Mahmud Kaşğari «Bilgə bükü yunçıdh Ajun əti yənçidi, Ərdəın əti tmçıdı, Yergə təgip sürtülür». Bilgəbr, alimlər pisbşdi, Dünya o n la n n ətini yedi, Ərdəmin bədəni xarab oldu, Yerə dəyib sürtünür. (Zəmanədən bəhs edərəlc deyir: alimlərin vəziyyəti pisləşdi, dövr on- larm ətini dişləyib əzab verdi, ədəb və fəzibtin bədəni də xarab oldu, zəiflikdən yerə sürtünür). tançadı» sö- zünün əsli tançğadı»dır. Oğuzlarla qıpçaqlar isimbrin və fe’lb rin ortasm dakı t ğ hərfıni atırlar, ( yunçır-yunçımak)-^s Y a w r 1 d ı: « < i J ər yawrıdı=adam ın halı pisbşdi, yoxsul- luqdan və ya xəstəlikdən arıqladı», ((İl-ajjSj - j j j S j yawnr - yawrımak). Y e y s ə d i; J( oI ətmək yeysədi^o, çörək yemək is- tədi». Başqası da belədir, - j U uj yeysər-yeysəmək). Y a p s a d i; J ər ətmək yapsadı = a d am çörək yap- maq istədi». j L u İ^ Y a p s a d ı: bir adam qapmı itəbsə, yenə b e b deyilir. Y a p s a d ı: « c j J ər tuzak yapsadı = a d a m tə b qur- maq ıstədı», yapsar - yapsamak). Y a ( s a d ı; «t^ j UI. J gr yatsadı = adam yatm aq, uyumaq is- tədi», (J U L u i. jUuj yatsar - yatsamak). Sözün ı ı ı u ı d L i l m u ş m ü /a re s in i vo ma.sdorini biz q o y d u q . Divanü lüğat-it-türk _______ ___ ______ _____ ' Y c t s 0 d i: « l S->'- u İİ j ^ J( ol m oni \c ts ə d i = o a / qala mrınə yc- tişd i. ça td ı» . yctsər yclsr>mək). ^^jLuıjj Y a d h s a d r. u£Uiaj J( ol Uişok y a d h sa d ı = d öşok y a \ - m aq istodi, az q a la d ö şo d i» . ı_^jL-ujj Y a d h s a d ı: J( ol siısin y a d h s a d ı= o . q o şu n u ıu ı y a y m a q istə d i» . B a şq a sı d a b e b d ir . X om ir açm aq və yay- m aq istəm ək d ə b c b d ir , (jLaLuıjj -jU -jj y a d h sa r y ad h sa- m a k ). ^jLyujj Y o d h s a d ı: «Lä-iL»-“jj i -S jj J( q I b itik y o d h sa d ı — o. k itabı sil- m ək istəd i». Q ılm c d a n q anı silm ək və b a şq a sı da b cb d ır. ( jLaLuijj -jLu-jj y o d h s a r - y o d h sa m a k ). ^ .ı ^ j j Y a r s 1 d ı: « t j ^ ' - ‘ t£ - ^ J i o l yarsıdı n ən q n i = o . bir şcyı mur- d ar sa y d ı v ə o n d a n iy rən d i» . yarsır - yarsı- m a k ). t5jU.jj Y a z s a d r. ö i J ^ J* oI k u n n y a zsa d ı = o . q u rşağım aç- m a q istəd i». B a şq a sı d a bclədir, - J ^ j i ya/.sar - y a z sa m a k ). Y a ş s a d ı: «t5JLuui^ oI m ənd in y a şsa d ı = o m ondən giz- lən m ək istə d i» , ( jL ^L uuİJ-jL ^ y a şsa r y a şsa m a k ). ^ j L u J u Y a ğ s a d i: « i 5 JLuJu J o r y a ğ s a d ı = a d a m ı n ü r ə y i y a ğ i s t ə d ı » , ( a d a m m ü r ə y i k ə r ə y a ğ ı vo y a b a ş q a y a ğ i s t ə d i ) , Yüklə Dostları ilə paylaş:
|