M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

b-,eh  e t s r m t f l v "  
«dügü/dügi»  kimi  tələffüz  olu nan   bu  sözlə
S >   f ? i n d ^ n  
bu  sözün   k ökü   «döy-
ş ə k lin ia lm ış d ır (D L T ,lV l,İ   229)! 
uğrayaraq  «dügi/dögi>>
Divanü lüğat-it-türk
217
edirlər.  Həmin  gecə  bu  səsi  eşidən  adam  ölür.  Bu  inam 
türklər  arasmda  geniş yayıhnışdır.  Bu  söz  dildə  «tiki»  şək- 
lində  işlənsə də,  mənim  fikrinmcə,  «təgi»  şəkli  daha  müna- 
sibdir.  Çünki  qadm   ərə  getdikdən  sonra  öz  ata  evini  ziya- 
rət eldiyi zaman  « ı s ^  
təgdi kəldi»,  yəni  «ziyarətçi gəl- 
di» deyilir.
S ə k ü:  səki,  dükan.
^
  S  ö  k  ə:  diz  üstü. 
^
  J   ər  sökə  olturdı  =  adam   dizi  üstə
oturdu» deməkdir.  Bu şeirdə də işlənmişdir:
LSLuı  iJİ-Jİ  j j l  
Jjj 
ı j ^  (yİu
^  J j j   I X j   i->—!j j  
(_J Ä j 
U_
 
ä J j(
«Ərən ıdhıp sökə turdı,
Başı,  boynm sökə turdı,
Ufut bolup bükə turdı,
U dhu kam a tibən tiğdi».
Ərən göndərib dizi üstə oturdu,
Başma,  boynuna döyərək durdu,
Utanaraq,  bükülərək durdu,
Məni qovma deyə baş əydi.
(Məğlub  olmuş  bir  adamdan  bəhs  edərək  deyir:  yanıma  minnətə  çoxlu 
ərən  göndərdi,  özü  də  gəlib  önümdə  dizi  üstə  çökdü,  tut- 
duğu  əməldən  peşman  olaraq  başına-gözünə  döydü,  utan 
dı,  büzüşdü,  məni  qovına,  bağışia  deyə  yaivardı,  mən  də 
onu bağışladım).
K  ü  k  ü:  bibi.  « c 5 j^ k ü k ü y »   də deyilir,  doğrusu  budur.
'  küyüm kəldi  =  bibim gəldi».

218
M ahm ud Kaşğari
%   B  a 
1
  a:  quş  balası.  Ev  və  çöl  heyvanlarının  balalarm a  da  b e b   deyi- 
iir. 
cr“ '^W Kİ 
kuş  balası  kusınçığ,  ıt
balası  oxşançığ  =  quş  balası  iyrənc,  it  balası  qucağa  alıb 
oxşanacaq  qədər  gözəl  olur».  Böyüdükdən  sonra  vəziyyət 
dəyişir,
B a ] u;  bir arğu qəsəbəsinin adı.
B  a 
1
  u - b   a 
1
  u^o^;  layla,  ninni.  Qadınlar  uşağı  beşikdə  uyutmaq 
üçün belə deyirlər.
%   B  a 
1
  a;  bir adama  işlərində  kömək  edən  şəxs,  şəyird.  O ndan  əsasən 
əkinçilik işlərində istifadə olunur.
T ə 
1
 ü;  axmaq, dəli.  Oğuzca.
T  a 
1
 u; 
^  talu nənq  = seçmə nəsnə».
^   T  o 
1
  u:  «oij) 
tolu  idhiş  =  dolu  qab».  Dolu  olan  hər  bir  nəsnəyə 
belə deyiHr.
T o 
1
1; göydən yağan dolu.
T i ] i;  ox təmrəni üstünə san n an  qayış.
^   Ç i ] 
atm  hələ yaş  olan gübrəsi,  təsi.
S a ] ı; suvaq malası.
S ü l i :   kölə]ərə  verilən  adlardandır. 
Süleyman  sözünün  ix- 
tisarı olmalıdır.
^   K  u ] a:  «>^'i iti  ku]a at  = zəfəran rəngli  at».
K  a 
1
1;  «əgər,  necə  olsa»  mənasma  gələn  bir  ədatdır.  Bu  şeirdə  də 
işlənmişdir;
20.1
Divanü lüğat-it-türk
219
j
S
j
İ  1---- aJİ
«Kəlsə kalı  katığhk 
Ərtər teyü səringil,
Ödhlək  ışın bihp tur,
Ança anqar tirəngil».
Gəlsə əgər fəlakət,
Keçər deyə səbr elə,
Zəmanənin işini bilib dur,
Ona müqavimət göstər.
(Əgər  sənə  fəlakət  və  sıxıntı  üz  versə,  bu  da  ötüb-keçər  de  və  səbr  elə, 
dünyanm hahnın belə olduğunu  bil,  mətin ol,  üzülmə).  «  ’ji  
(Joiü yü  
^  0 "  bu sən bu ışığ kah kıldmq^o^  =  sən  bu işi 
necə  etdin»,  « ü ^  
sən  kah  barsa  sən  =  sən  artıq
gedərsən».
K   ü 
1
  i;  yarmadan,  ikiyə  ayırmadan  çəkirdəyi  ilə  birlikdə  quru- 
dulan qaysı və zərdah kimi şeylər.
T a m u;  cəhənnəm.  Bu  atalar sözündə də  işlənmişdir;  « jM
j
Iİ
j
  tamu  kapuğın  açar  tawar  =  cəhənnəmin  qapısmı  mal 
açar»,  (rüşvət  cəhənnəmin  qapısmı  açdığı  halda,  necə  olar 
ki,  başqa  qapılan  aça  bilməsin)-*'^’.  Bu  söz işinin  görülməsi 
üçün  rüşvət  verməsi  tövsiyə olunan  adama deyilir.
^   T  u  m  a;  « ö ^  
tuma  buxsun  =  küpdə  saxlanan  darı  şərabmın 
köpürən,  fışqu'an  qismi».
Bu  n ü ın u n ə d ə k i  birinci  «bu»  s ö / ü   artıqdır.
»   Bu  n ü n ıu n ə n in   mənası  i b   bağlı  Bnsim  A lalay m   b c b   bir  qcydi  vardn-;  «Bu  a t a la r  
s ö z ü n ə  K aşğarinin  vcrdiyi  a n l a m   ycrind.ı  dcyildir.  B u ra d a n   bclə  bir  mona  çıxmır. 
Z ən n im cə ,  bu  söz  maiına  güvənənlər, 
malını  xcyir  işlərə  sərf  ctməyənlər  ü ç ü n   söy- 
lənmiş  olm alıdır,  Bu  sözün  lü r k c ə   əsil  mənası  «cəhənnəm   qapısını  aç an  m a ld ır»  
d c m ə k d ir »   ( D L T .   III,  s.  234).

220
M ahmud Kaşğari
Ç a m ı; gurultu,  bağırtı.  « j ^ ( ^ L ^ Ç o ğ ı  çamı kıldı  =  o, gurultu, 
səs-küy qopardı».  « y ^ ç a m ı »  sözü tək deyil, 
Çoğı»  ilə 
birlikdə işbnir.
S u  m  a
207
;  islanmış  buğda qurudularaq  üyüdülür,  ondan  bulamac, 
çörək  kimi  şeybr  bişirilir.  Şərbət  xəmiri  düzəldilən  isladıl- 
mış arpa üçün də belə deyilir-o^.
K  ə m i; gəmi.  Oğuzca və qıpçaqca.
K  ü m i;  «cH^ 
Kümi Talas  = uyğur sərhədində  bir yer adı».
K  i m  i;  gəmi.  Oğuzlardan başqa digər türklər belə deyirlər.  Bu  şe- 
irdə də işlənmişdir;
JXJ)
«Kimi içrə oldurup 
Ila suwm keçtimiz,
Uyğur taba başlanıp 
Mınqlak elin açtımız».
Gəmi içrə oturub 
Ila çaymı keçdik,
Uyğurlara yönəldik,
Mmqlak elini aldıq.
M  a  m  a
209
;  xırman  döyərkən  ortada  bulunan  öküz.  Digər  öküzlər 
onun çevrəsində dönürlər.
207
o x u m u şla r   ( T T D ,   III  to m ,  bet  323).  Ç inlilər  d ə  
u y g u r la r   kım ı  vermışlər  (D L T -Ç in ,  III cild, s.  230).
E h tim a l  ki,  bu,  nişastadır.
Seçkın  Ə rdı  ılə  S ə ra p   T u ğ b a   Y urtsevə r  bu  sözü  «m əm ə»  kim i  (D L T - 2 0 0 5 ,  s.342), 
u y g u r la r  ısə  « m a m a »   kımı o x u m u şlar  ( T T D ,  III  to m ,  bet  324).,
Divanü lüğat-it-türk
M   a  m  u;  gərdək  gecəsi  gəlinlə  göndərilən  qadın.  Bu  kəlmə  əsil 
türkcə deyildir.
^   N  ə m ə;  bilməm mənasında bir sözdür. 
«ts-ifi U 
Ui nəmə-'*’  nə kıldı  = 
bilməm necə etdi».
Lij  T ə n ə^'';  küncüt kimi  şeylər.  Uç və arğu dilində. 
jjw  jL   Y  a  n  u -y   a  m  u^'-;  «görəcəksən»  mənasmda  iki  sözdür.  «  (> 
(> 
mən  barğay  mən  yamu  =  mən  gedəcəyəm,  sən 
də görəcəksən».
S u  n ı;  evin dirəkləri. 
jjä  K  a  n  u;  « < j^  
kanu  kişi  =  hansı  adam».  Arğuca.  Burada  ü hərfı 
y hərfınin yerinə keçmişdir.
^\1
 
K  a n ı; hanı. 
oğlum kanı  =  oğlum hanı,  haradadır».
K   ö  n  i;  düz,  düzgün.  «‘-^ 'j 
köni  nənq  =  düz  nəsnə».  İnanılan 
adama isə «J  
köni ər = düzgün  adam» deyilir.
( j^   K  ü  n i;  günü.  Bu atalar sözündə də işlənmişdir;
künininq  külinə  təgü  yağı  =  gününün  külünə  qədər  düş- 
mən»,  (günü  günüyə  düşməndir,  hətta  birinin  külü  o  biri- 
nin gözünə sovrular).
M   u  n  u;  «(y^ kanı=hanı»  sözünə  cavabdır,  «budur,  burada»  de- 
məkdir.
D   a 
V 
a;  yulğun  ağacının  meyvəsidir^'^  Boyaqçılar  ondan  istifadə 
edirlər.
Bəsim  A ta ia y ın   qeydinə  görə,  bıı  söz  h a z n d a   A n a d o lu   k.ondlərindo  «nənım ən». 
A z ə r b a y c a n d a   (o n u n   təbiri  ilə  A zə ristan d a )  «nəmənə»  şəklində  işlənir.  A n c a q   bizdə 
« n ə m ə n ə »   ilə yanaşı  « m ə n n ə m = m ə n   nə  biiim»  şəkli  də v a ı .
S eçkin  Ərdi  ilə  Sərap  T u ğ b a   Y urtscvə r  bu  sö /ü   « la n a »   kimi  o x u m u ş l a r   (D L T -2005. 
S.527).  U y ğ u r l a r   d a   eynən  bu  c ü r   o x u m u ş l a r  (T T D .  111  to m ,  bct  324).
Bəsim  A ta la y   bu  sözləri  « > "  
y a n u - y a m u »   kimi  oxum a gı  b ö y ü k   tə rə ddüdlə  təklif 
e tm işd ir.  Bizcə,  « ta n u -ta m u »   şəklində  d ə   o x u n a  bilər.  Scçkin  Ə rdi  ilə  S ərap  T u ğ b a  
Y u r t s e v ə r  « ta n u   (yam u)»  şəklində o x u m u ş l a r  (DLT-2005,  s.  528).  lly ğ u r l a r   isə  bu  sözü

222
M ahm ud Kaşğari
'jJ   D  a  V  a;  yun  süməyi,  sümək.  Yun  didilir,  sonra  halqa  şəklinə  sah- 
nıb qola keçirilir və əyirilir.
K  o 
V 
a;  vedrə.  Oğuzca^''^.
K  o  V  a;  türkbrin  düzəltdikləri  yüyəndə  atm  burnuna  doğru  uza- 
dılan qayış.
« y ə n u   yəmu>)  kımı  o x u m u ş   və Bəsim  A ta l a y m   q e y d in ə   bənzər  qeyd  də v e r m işlə r  ( T T D ,  
III  to m,  bet  325),  Çm iılərdə d ə   belə  bir qeyd  v a r  ( D L T - Ç in ,  III  d l d ,   s,- 231).
to n ı   bet  326^ 
a ğ a c m m   meyvəsi  yox,  sadəcə  y u lğ u n  çiçəyidir  ( T T D ,   III
U y ğ u r l a r   b u   sözü  « k u v a »   şə kiində  o x u m u ş l a r   ( T T D ,   III  to m ,  bet  326).  Ç inlilə r  h ə r  
d ə t ə  o ld u g u   kım ı  bu  dəfə  də  u y ğ u r la n   ta k ra r etm işlər ( D L T - Ç in ,  
111 cild,  s.  232).
Divanü lüğat-it-türk
223
[DÖRD HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ]
H Ə R  N Ö V  HƏ RƏ K Ə Sİ İLƏ 
F A ’İL  BABI
əriştə  şorbasmm  bir  növü.  Su,  qar,  buz  kimi  şeybrlə  soyudu- 
lur,  sonra  içinə  ədviyyat  vurulur,  soyuq  yemək  qismində 
yeyilir.
K  a  ç  a;  qab. 
kakaça  =  qab-qacaq».  Qısaldılaraq  «
1
^  kaça» 
deyildiyi hallar da vardır.
K  o ç u;  uyğur şəhərbrindən biri.
Ç 
u
 
ç
 
u
;  b i r   t ü r k   ş a i r i n i n   a d ı d ı r .
K 1 ç ı;  xardal.
O n  u;  o,  onu.  « ^ ^ m u n u   =  bu,  bunu» deməkdir.
S  u  n u; çörək otu, küncüt  toxumu,  koreandr,  nigella sativa.
K a n ı;  hara.
jjJ  L  i  y  ü;  quruduğu  zaman  quru  palçıq  halma  düşən  narm  qumlu 
çamur.
(
j
A’
j
) Ü h  i;  bayquş.  T ü rk b rin  çoxu  «i/^j' ügi» deyir.
215
sö z ü n ü n   yazıiışı  və  o x u n u şu   Bəsim  Atalayı  tə rə d d ü d ə   salnıışdır,  O,  sözün 
.;litü»  V
3  ya  «la tu»  şəkiində  oia  biləcəyi  ehtimaiı  üzorindo  d u r m u ş d u r   ( D L T ,  111,  s, 
238),  Salih  M ütə llibov  isa  ərəb  əlifbası  iiə  bu  sözü  «latu »  şəklində  vcrmış,  transkipsıya 
etm əm işdir,  ( T S D ,  111  to m ,  bet  255),  U y ğ u rla r  ( T T D ,   111  (oın.  bct  326),  cləcə də  Scçkın 
Ə rdi  ilə  S ə ra p   T u ğ b a   Y u rtsev ə r  «litü»  kimi  o x u m u ş   və  tra n sk rip siy a   clmişlər  (D L T - 
2005,  S.399).  Çiniilər  isə  b u   sözü  ərəb  əlifbası  ilə 
»,  lalın  əlifbası  i b   «lclü»  şəklində 
vcrmişlər  ( D L T - Ç in ,   111  cild,  s,233).  H üseyn  D ü z g ü n   həm in   sö zü  « j ^   b n t ü »   şəklində 
o x u m uşdur^*^ J j   s.
5 3 9 ),  lakin  bu  variant  bu  b a b a   uymur,  n,  y a x u d   t  artıqdır.

224
M ahm ud Kasğgri
HƏR N Ö V  HƏRƏKƏSİ İLƏ tM   FƏ ’A L  BABI
X 1 1 a y:  Yuxarı Çin.
T a ğ a y:  dayı.
Ç 1 ğ a y;  yoxsul,  kasıb.  Bu şeirdə də işlənmişdir:
lutL
«Könqül kiminq bolsa kalı yok çığay,
Kılsa küçün bolmas  anı  tok,  bay».
Kimin könlü yox-yoxsul  olsa,
O nu güclə tox və zəngin etmək  olmaz.
(Təbiət  etibarilə  qəlbi  yoxsul  olaraq  yaradılan  adam ı  güclə  zəngin 
etmək mümkün deyil).
HƏR N Ö V  HƏRƏKƏSİ İLƏ 
FƏ ’LA  BABI
T u r n a;  durna.
K  a  r V ı:  «b 
karvı  ya=incə yay».  Buradan  almaraq  « 
iS jJ 
L f^  karvı  kaşlığ kişi  =  yay kimi  incə qaşlı  adam»  deyilir.  Bu, 
ərəb  dilinə  uyğundur,  çünki  ərəbcə  yay  biçimində  olan  hər 
şeyə «jjäqərvə» deyilir. Şairin^'e bu beytində də işlənmişdir:
^ljjä
Şairi Rübənin (685-762) qələminə məxsusdur.  Ömrünü hərbi 
bu  bevtflä  n  ■
■
  " 
sävaşlarda keçirən,  bu mövzularda çoxlu mədhiyyələr yazan şair
(DLT 2005, ™ S r   ”
Divanü lüğat-it-türk
225
H Ə R  N Ö V  HƏRƏKƏSİ İLƏ 
F Ə ’LAL BABI
Ş  ə  n  b  u  y-'":  başqa  bir  dəvətdən  sonra  gecələr  gedilən  içki  zi-
yafəti.  Kənçəkcə.
B  o x  t  a y:  paltar boğçası,  heybəsi.  « t 5 j ^  boxtuy» da deyilir.
L  o X t  a  y:  qırmızı  Çin ipəyi.  Üstündə sarı xallan var.
K u  n  ç  u  y:  xatundan  bir dərəcə aşağı  olan qadm,  bikə,  şahzadə.
Buradan  alm araq  «B  u  ğ  d  a  y:  buğda.  Bu  məsəldə  də  işlənmişdir:  «  j^j*-  >
4
^^ 
i 
^
jjllLu. buğday  katmda  sarkaç  suwalur=buğda  yanmda  qa- 
ramuq  da  suvarıhr»,  (buğdanm  bərəkəti  və  dövləti  sayə- 
sində  qaram uq  da  suvarıhr).  Bu  söz  öz  dostu  sayəsində 
xoş  günə  çatan  şəxs  haqqmda  deyilir.  Barsğan  xalqı 
buğday»  deyə  bilmir, 
budğay»  deyir.  Bars-
ğanlı  olmadığını söyləyən adam  bu sözlə smanır.
^İİİşl  Ç ] 
1
  d  a  y
2
'«:  atlarm  döşünə çıxan  irinli  yara,  dağlanaraq  müalicə 
olunur.
t^jiAuı  S  a  m  d  u  y:  isti  ilə  soyuq  arasında  olan,  təbə  xoş  gələn  bir  yc- 
mək  adı.
cj'Jj^  K  o  r d  a  y:  qu cinsindən bir quş.  Bu  beytdə də işlənmişdir:
j
L
j
İ 
L ^ (   I ^ İ
j x
S  (_J J J —
ä 
j
I
j j
 
( j j i   t j j ^
«Korday,  kuğu  anda  uçup yumğın  ötər,
Kuzğun,  yanqan  sayrap anın  üni  bütər».
IJy ğ u ria r  
(Tri). 
111
 
lo m ,  bct  329)  və  çinliiər  bu  sö zü  «ş.ənbüy»  ( n L T - ( ,'in .   111
. 
s. 
235),  Scçlt
  S ərap  Y u rlsc v ə r   isə  « şa n b u y »   lU y ğ u r l a r  
(
171
), 
111
 
lom,  bct  330)  və ç in lilə r  bu  sözü  «çildəy»  (D L T - Ç in ,   111
. 
s.236). 
Seçkiıı  Ərdi  ilə S ə ra p   Tuğba  Yurt.scvər  isə  «çildcy»  kimi  o x u m u ş l a r   ( D L T -2005,  s.237).

226
M ahmud Kaşğari
Korday.  qu orada  uçub  toplaşaraq  ötər.
Quzğunun  və alacaqarğanın  isə səsləri  balar.
(Olduğu  yerin  gözəlliklərini  vəsf edərək  deyir:  burada  qutan.  qu  və  bir 
çox  quş  su  ətrafmda  uçuşur  və  gözol  səslə  oxuyur,  quzğun 
və  alacaqarğa  kimi  quşlann  isə  bağn-maqdan  soslori  batn\ 
tutulur).
K  o  m  ş  u  y;  qan  soraraq  şişmiş  gənə.  Bu  söz  sidiyi  tulukm  və 
siyiyə  bilməyən adamlar lıaqqmda da deyilir.
Fİ 
o  
r 
ğ  
u 
y : 
nəfəslə ç a lm an  
boru.
Ç 
1 >■ Ğ 
u
 
ox  təmrəninin  şişkin  okm  yeri.
Ç  11' ğ  u  y:  p a i t a r  q u r ş a ğ m m   keçəcəyi  iki  tərətli  k ö r p ü c ü k .
Ç 
1
 ğ ä y:  quş  qanadmm  uclan.
K  1  r  k  u  y:  qırğı,  bildirçin  ovçusu.  Ona  bənzəyən  bir  quşa  isə 
«
l
S ^ J ‘ 
çibək kn'kuy» deyilir--".
K  a  r  ğ  u  y:  dağ  zirvələrində  və  ya  yüksək  yerlərdə  minarə  şək- 
lində ucaldılan  qüllə.  Onun  üstündə tonqal  qalanaraq  düş- 
mənin  gəlişi xəbər  verilir.  bu  sayədə camaatm  hazn-|aşması 
və  mallarnı.  əşyalarnıı  yığması  təmin  edilir.
M  1  n  ğ  u  y:  bir xəmir növü  olub  onunla  kağız  yapışdm hr.  Yaxşı 
yapışması  üçün  suda  qaynadılaraq  xeyli  qatılaşdu-ılır.
Ç 
u
 
I  k  u  y--':  « ^ '   t^jiSİçulkuy  ətük  =  topuğunun  bir  tərətl  ya- 
rılan.  topuğu  bir  tərəfə əyilən  ayaqqabı». 
u  I  k  u  y:  qolu  çolaq  adam a 
j ^ ç u l k u y   əlig» deyilir.
l ' v ö ü i l a r   bu  sö zü  «o.\  başlığının  q a b a r l m a   lıalqast»  ( 'I T D ,   III  tonı.  bet  331)  kimi 
ın.'inaiandırmışlar.
"  O /h o k c o   noşrdo  bu  madtlotlo  «qırğı»  s ö /ü n d o n   s o n r a  
«VLi-yu 
dcyo  sos  çı.xaran  quş», 
«ılcyilir»  sö z ündon  sonra  iso  «düşmonin  golişini  bildirdiyi  üçün»  ya /ılıb   (T'SD,  s.259).
’’  Scçkin  Ordi  ilo  S.  1  , Y u rls c \o r   bu  s ö / ü   «çolkuy»  kimi  ( D L T -2005.  s.239).  çinlilor 
( l ) L I - C i n .   III  cild.  S.237)  vo  u_\ğuıiar  iso  «çı,ılkuy»  kimi  o x u m u ş l a r   (T T D .  III.  bcl  332)
Divanü lüğat-it-türk
BEŞ  H Ə R F L İL Ə R   BÖLM Ə Sİ
T a  r 1 ğ ç ı:  cütçü,  əkinçi.
S  0  r u  ğ ç ı:  soruşan,  sorucu,  itiyini soraqlayan.
K o r u  ğ ç ı:  qoruqçu,  bir şeyi  qoruyan.
K 
u  
r 
u  
n 
ç   ı: 
çadırda  və  başqa  yerlərdə  tüstüdən  kirlənmiş  keçə.
Başqası  da  belədir.
B  u  k u  r s  1---:  kotan  dəmiri.
BU BA BIN  A L T IH Ə R F L İL Ə R İ
Ç a  n ç a  r ğ a---’:  sərçə quşu.
S  ö  k 
1
  ü  n  ç  ü:  kabab--'^. 
j ^ ^   K  a  m  I  a  n  ç  u:jjSj' 
İkki  Öküzə  yaxm  kiçik  bir  qəsəbənin 
adı.
K  i  z 
1
  ə  n  ç  ü:  gizli.  Bu  məsəldə  də  işlənmişdir:  «'-i^  j ^ j ^  
kizlənçü  kəlində  =  gizli  şey  gəlində  olar».  çünki  o.  yaxşı 
şeyləri əri  üçün  saxlayar.
K  ə s  I  i  n  ç  ü:  san  kərtənkələ--\
■“  Scçkin  Ərdi  ilo  Sorap 
T u ğ b a  
Y u r t s c \o r  
bu 
s ö /ü  
« b o k u r s ı»  
(DLT'-2005.  s.l')5).  u \ -  
ğ u rla r 
iso 
« b u k u r s ı»  
kimi  ( ' r r D .   III  lo m.  bcl  333) 
o.xLunLişlar. 
(,'inlilor  do  u \ ğ u r l a r  
kimi  vcrmişlor ( DLT'-(,'in,  III  cild.  s.238).
Salilı  M ülo llibov  bu  s ö /ü  
«çançLirğa» 
(T'SD.  III  lo m.  bct  260).  Scçkin  Ordi  ilo  Sorap 
I'uğba  Y urtscvor  «çıpçırğa»  (D l.T -2 0 0 5 .  s.233).  çinlilor  (DLT'-(,'in.  III  cikl.  s.  23S)  \o  
uyğıırlar 
iso  «çançai'ğa»  kimi  \c rm işlo r (T'T'D.  III  to m.  bcl  333).
Salih  M ülo llibo\'  bu  s ö /ü   « q o \ 
Lirm a» 
kimi  (T'SD.  III  to m .  bcl  260) 
ç cv irm işd ır.

228
M ahm ud Kaşğari
F Ə ’ULƏLİ BABI
H  u  k  u  b  a  r 
[metal  əritmək  məqsədibj  tigel  sobası  düzəlt- 
mək üçün  işbnən gil.
K a r a ğ u n ı ;   axşamlar uşaqlann  oynadıqları  bir oyun  adı.
J ^ F Ə ’ƏLLAL BABI
T u r u m t a y :   yırtıcı  quşlardan  birinin  adı.  Bu  həm  də  kişilərə 
ad və ya ləqəb olaraq verilir.
Dörd  hərfli  isim br kitabı bitdi.
” 5  Bəsim  A ta la y ın   « s a n   kərtənkələ»  ( D L T - I I I ,   s.242),  Salih  M ü tə lli b o v u n   «başı  kiçik. 
q u y r u ğ u   uzun  bir  m ə xluq»  (TSD,  III  tom ,  bet  261),  H ü se y n   D ü z g ü n ü n   fa rs c a   «vəzəg= 
« q u r b a ğ a »   (ı^  J   J  s.541),  Seçkin  Ərdi  i b   S ə ra p   T u ğ b a   Y urtsevə rin  « b ö y ü k   k ə r tə n k ə b »  
(D L T -2 0 0 5 ,  S.309)  kimi  çevirdikləri  bu  sözü  u y ğ u r la r   « k ə s b n ç ü k »   ( T T D ,   III  tom ,  bet 
334)  kimi  v e r m i ş b r .   Bu.  o n u   qovan  ilanı  ç a ş d ır m a q   üçün  ö z   q u y r u ğ u n u   kəsib  a ta n  
k ə r t ə n k ə b n i n   .xarakterini  ifadə  edir.  M ü q .et:  siç anm   bir adı  və  ya  n ö v ü   «kasəyən»dir.
T ü rk c ə d ə   h  səsi  o lm a d ığ m a   göro,  bu  söz  « ç u k u b a n »   o lm a hdn'.  S ah h   M ü tə lli b o v   da 
bu   b a rə d ə   m ü v a f ı q   qeyd  vermişdir  (T S D ,  III  to m ,  bet  261).  U y ğ u r l a r   ( T T D ,   111  tom , 
bct  334)  və  təbii  o la ra q   ç i n lib r   ( D L T - Ç in ,  III  cild,  s.238),  eləcə  də  S eçkin  Ərdi  ilə 
S ə r a p   T u ğ b a   Y u r t s e v ə r   «çokıbarı»  kimi  o x u m u ş l a r   (D L T -2 0 0 5 ,  s.241).
Divanü lüğat-it-türk
229
BİMSİLLAH İR-RƏHMAN İR-RƏHİM
D O R D  H Ə R F L İ F E ’L L Ə R  K İT A B I

230
M ahmud Kaşğari
İKİ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
T  a  y  d  ı; 
J   ər  taydı  =  adam  sürüşdü».  Hər  hansı  bir  heyva- 
nın  ayağı  yağmur və  ya  çam ur  üzündən  sürüşsə.  yenə  belə 
deyilir, 
- J ^  tayar -  taymal<).
T u  y d  ı;  «
l
S ^  üAi' J  ər ışnı tuydı=adam  işini  duydu»,  (işində gizli 
qalan yeri duydı və anladı), 
tuyar  tuymak).
T 1 y d  ı; 
J' ol anı tıydı=o onu rədd etdi».  ƏsH  j dh  lıərfi  ilə
«j
W? tıyar -- tıymak).
T  o  y  d  ı:  « ı j ^  ü J  karm  toydı  =  qarm   doydu».  ƏsH  ^ dh  hərfi  ilə 
todhtı»dır,  yuxarıda  dediyimiz  kimi,j  dh  hərfi  j   y 
hərfinə  çevrilmişdir.  bu,  həmin  hərfləri  dəyişdirənlərin  di- 
hndədir,  ((j^u 
toyar -  toymak).
S  o  y  d  ı;  « ( j ^  ijjä J   ər  koyuğ  soydı  =  adam  qoyun  soydu,  qo- 
yunun  dərisini  soydu».  Başqası  da  belədir.  ( 
-J ^  so-
yar -  soymak).  Bu  atalar sözündə də  işbnmişdir;  « 
J*'
bir  tilkü  tərisin  ikilə  soymas  =  bir  tülkü- 
nün  dərisi  iki  dəfə  soyulmaz».  Bu  söz  bir  a dam dan  yaxşı- 
lıq  görərək ikinci dəfə yenə yaxşıhq  istəyən  şəxsə deyihr.
K  a  y  d  ı;  « i s ^  
kadaşmqa  kaydı  =  q o h u m u n a  yazığı  gəl-
di».  Başqası da  bebdir.  Bu atalar sözündə də  işbnınişdir;
(jİajä u*
4
—jj
«Kadhaş  lemiş kaymaduk.
Divanü  lüğat-it-türk
Katihın  lemiş  kaymı,ş».
Qardaş  dcmiş 
baxmamış.
Qaym  demiş -  baxmış»--".
Bu  söz  qohumlara,  qudahıra  hörməl  göstərməsi  tö\sivə  olunan  adaıııa 
söylənir.  Bu  şeirdə  də  işiənmişdir;
ı_SJjU.'l  l-Sjj
J J —J.S
j j j   JS----
jİ - a L  
^jjl 
iS ___j jL
«Bardınq  nəlük  aymadınq.
Kirü  körüp  kaymadınq.
Könqül  bcrü  yaymadmq.
Boldunq  ərinç  bohnağu».
Gctdin,  niyə dcmədin,
Geri  baxıb yazığın  gəlmədi,
Könül  vcrib  mcyl  ctmədin.
Olmayacaq  bir şcy oldun.
(Gctdin,  gcldiyini  niyə  xəbər  vcrmədin,  nə  üçün  ya/.ığm  gəlmədi,  ar- 
xada  qalanlara  illifat  ctmədin,  niyə  qəlbin  bi/ə  ınc\i  cl- 
mir,  yaraşmayan  bir  iş  tuUİuıı).
K  a  y d  r.  «
l
5-^ 
kirü  kaydı  =  arxasına  baxdı.  illirat  culi»,  ( 
(j^ ^ k a y a r  
kaxınak).
K  ()  v 
d   ı; 
ıJıj^ 
jt 
o r   k ü p g ə  
suw 
k o N c i ı  
= 
a c l a ı n   k ü p ə  
siı
q o y c h ı ,   s u y u   k ü p c i ə   ç a l , \ a l ; K İ ı » .   l l ə r   h a ı ı s ı   b i r   ı n a \ c   c l ə   b c  
l ə d i r ,  
k ( ) \ ; ı r   -  k o \   ı n a k ).