M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə
Soçkin Oıcli il.T Soıap '1 ıığba Yurlsc\.'>ı hu m.ıs.'ıli
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Divanü lüğat-it-türk
- M üt.-ıllıbov ^kunıciP) ş.
|
Soçkin Oıcli il.T Soıap '1 ıığba Yurlsc\.'>ı hu m.ıs.'ıli vs’''n ın is l.T i: <<(,)olunu-ı|aui.is dcnıi.şl,'']' VCCİ 11.1 alnıam ış. qayın d c ın işl.ır c h liıa m Liı)si,-ıinıiş>> (1)1.1-2(105. s. 41 ( n\ ısa b .ılli (nrciim.ıclır. 232 M ahm ud Kaşğari K u y d ı: at kuydı = at ürkdü». Başqası da belədir, ( -jUa (31^ kuyar - kuymak). K 1 y d ı; ö jj ^ J ər sözin kıydı = adam sözündən döndü». K 1 y d ı; J( ol yığıç kıydı = o, ağac kəsdi», (ağacı çəpinə doğradı), kıyar - kıymak). ı j ^ K ö y d i; otunq köydi = odun yandı». Başqası da be- bdir, -j\Ä köyər - köymək). B U BABIN BAŞQA BİR N Ö V Ü iS'^ Y a y d ı; Jf ol suwda tonuğ yaydı = o, suda pal- tarmı çalxadı». t 54 " Y a y d ı; «^5 Jjj J i ^ (XIL. J( ol məninq könqül -28 yaydı =o mənim könlümü meyl etdirdi». Başqası da belədir. Y a y d ı; İ a U j J ^ yel yığacığ yaydı = yel ağacı yırğaladı», ( B a d ı; « c 5JL j( q I atığ badı = o, atı bağladı». H ər hansı bir şey ıp b bağlansa, yenə belə deyilir, (tjU g. j b bar - bamak). T u d ı; «csJii ü > t J( ol ağzm tudı = o, ağzını qapadı». H ər hansı bir dəhk qapadılsa, yenə belə deyilir, ((jU^j: tur - tumak). T e d ı; e-^l Jİ d manqa andağ tedi = o mənə b e b dedi», (uSUü.j^ t e r- te m ə k ) . C 5 J t- S a d ı; «^ J ar koyuğ sadı = adam qoyun saydı». Başqası da bebdir, ((jL-U.jU,sar-samak). Bu şeirdə də işbnir; Divanü lüğat-it-türk 2.■^3 ^jLuuja_£ Ij 3 j»jbjjk( ^—]jljc.i ^ j I ui (^yiSuM «Kara tünüg keçürsədim, Ağır unı uçursadım, Yetigənig kaçur sadım, Sakış içrə künüm toğdı»--‘^. Qara gecənin keçməsini dibdim, Ağır yuxunu uçurmaq istədim, Yeddi qardaş ulduzunu neçə dəfə saydım, Sayarkən günəşim doğdu. (Qaranhq gecənin keçməsini, ağır yuxunun uçmasını istədim. Yeddi qardaş ulduzunun [Böyük Ayı bürcü| dönməsini d ə fə b r b saydım, mən sayarkən, nəhayət, günəşim də doğdu. S u d ı; «t5-i>- J( ol anqar boyun sudı = o ona boyun əy- di, itaət etdi». S u d ı; «t5-ij« J( o! manqa yünq sudı = o mənə bükülmək üçün yun göndordi», (o, bükühnok üçün mono yun sümoyi göndərdi), ( - j j " sur - sumak). S 1 d ı; «(S-h^ ^ ( J( ol otunq sıdı = o, odun qn'dı». Başqası da be- bdir. Ə n b hornnrilo « könqə» yazılmı^dır, tcxniki x.Tladır. «könqi.il» olnıalıdır. Uosim A ta la y ilk iki m isranın yanlıij o ld uğunu ya/.mıij v,ı d o ğ r u variantı göst.ır- mişdir. M is ra la r bcl.T olmalıdır: «Ağır udhı uçursadım . Yctikonni k a ç a r sadım». «U dhı» yu.xu dcm okdir. O n d a m.'ina dü/.olir. «K avursadım » q o v m a q . q a v u n ı a q dc- mnkdir, halbuki ncço dəlb sa ydım m o n a sm d a «kaçar sa dım » olsa. mona tam di.ı/olir. Zaton M a h m u d Kaşğari bu şciri « s a m a k = s a y m a q » s ö / ü n o misal kimi vcrmişdir ( D L F . III. s, 248). 234 M ahm ud Kaşğari ls A j *-' S 1 d ı; «L?-^ Jl ol süni sıdı=o, qoşıınu m əğlub etdi», ( j U l « sn-- sıınak). K a d ı; tiLLl əşiçgg otunq kadı = o, q azanın altına odun yığdı». K a d ı; «t^Jiİ Jl q| tonuğ kadı=o. paltarı sandığa yığdı. qoy- du», (JUl 3 .jiik a r - k a m a k ) . Bu (iki| söz yağm a dilindədir. doğru olanı kaladı»dır. B U N U N BAŞQA BİR N Ö V Ü Y u d ı; « c 5 J ( ol ton yudı = o, paltar yudu». Başqası da be- lədir, (j u j j yuj- _ yumak). Y e d ı; oil Jf ol aş yedi = o, aş, yemək yedi». Başqası da be- lədir. Y c d i: yabaku dilində j g bəg kişini yedi = bəy a d am ın malmı yedi və ləiəf etdi» deiTiəkdir. ( > .iU ü .^ y e r-y em ək ) [Qayda]: ic'llərin bu növünə dörd həılli dcdik, Çımki I jəxsi il'adə edən söz dörd hərllidir, cl a. badm, = al bağladmı>,. koy sadım=qoyım saydım» cünılələrindəki «j.jL, badnıı» və « ^ 1 - sadnıı» sözləri kimi. Ba, ərəb dilində də bclədir « i j - » və Ä j K . » sö.ləri dörd lıərllidir. A ra la rm d a bən- zəyiş olduğu üçıjn belo edildi. Divanü lüğat-it-türk Ü Ç H Ə R F L İL Ə R BÖLM Ə Sİ O R T A SI H Ə R N Ö V HƏRƏKƏ İLƏ H Ə R Ə K Ə L İ ls -İİ*^ F Ə ’Ə L D İB A B I ^ A b 1 d 1--’*’; « ls A“' ü - ^ < j H' J' ol anı kişidən abıdı = o onu xaiqdan gizlədi». Başqasından gizlədilən lıər hansı bir şey üçün be- lə deyiiir, ( 0 ^ “' -j*'' abır - abımak). A t a d ı; J' ol anqar at atadı = o ona ləqəb verdi». Ad versə, yenə belə deyilir, ( -j ^' atar - atamak). U t a d ı-’i; oI tarığ utadı = o, əkinin yarpaqlarını kəs- di», (pozulmasın deyə əkinin yarpaqlarını kəsdi). Başagı kəsilən əkin üçün də belə deyilir. ( J ^ ^ f u t a r - u t a m a k ) . Ö t ə d i; « l 5-^^' J' oI anınq alımm ötədi = o onun borcunu ödədi», ( l ^>-*I j I -jl^' ötər-ötomək). Bu şeirdə do işlənmişdir; j L j ) V jl tİH^İ l İL İ a Ş LuiL j L j İ j « y j j S j j 5 L 1 j l ^ İ J J İ «BoIsa kiminq allun-kümüş irlə itor. Anda bolup tənqri gerü tapğm ötər». Kimin qızılı-gümüşü olsa, yurd tutar, Orada tanrıya ibadət boreunu ödor. Scçkin Ərdi ilə S ərap Tıığba Y urtscvor bu sözü «opıd ı» kimi o.xunuışlar ( DLT-2005. S..157). ’-'i Llyğurlar ( T T D . III tom , bet .'^44). çinliior ( D L T - Ç in . III cikl. s.247) və Scçkın Ərdı ilə S ə ra p T u ğ b a Y u rtscv ə r bu s o / ü «o ta d ı» kimi o.xıunuşiar ( D L'r-2005. s,.Vı3). 236 Mahmud Kaşğari (Qızılı-gümüşü olan adam yurd tutar, ev-eşik qurar, sonra o rada yaşa- yaraq tanrıya qarşı olan ibadətini yerinə yetirər). t/iüf Ü t i d i; J( o! tonuğ ütidi = o, p a lta n ütülədi», (o, pal- tarm qınşlannı bir dəmir parçası iiə ütüJəyib düzəltdi), (ı_suü( -j^f ütir-ütimək). O t a d ı; «tsJlj( >-S^( J( ol otu n q otadı = o, odun qalad), o, odunla isindi». Bu, incə bir sözdür, yağma və yəmək dilindədir. t j j d O t a d ı: əmçi anqar ot otadı = həkim ona dərm an elədi», ((jUU( -jU( o ta r - otamak). Oğuzca. A ç 1 d ı; «t5.i)^i sirkə açıdı = sirkə turşudu». Y aram n ağnyıb acışmasma da b e b deyilir, ( İ - j ^ İ açır-açım ak). A r 1 d ı; «^1-! tsJjJ a n d ı nənq = nəsnə təmiz oldu», ((jUjJ - jj J arır - arımak). csJjji Ə r ü d i; eW yağ ərüdi = yağ əridi». Başqası d a bebdir, (uSUjji . j j j 31 -ür - ərümək). Ü r i d İ 232 ; y ı ğ a ç üridi = ağac çürüdü», (uzun zaman qalm aqdan ağac çürüdü). Sümük çürüsə də belə deyilir, (uSLuj( .jjj( ürir-ürimək). C5-VJİ A z 1 d «csAiJİ u i küp azıdı = kü p sızdırdı, k ü p d ən bir şey sız- dı». Hər hansı bir şey torpaq qabdan sızsa, yenə b e b de- yilir. CS^Jİ A z 1 d 1 «tjA:ji kulak azıdı = səs-küydən qulaq az qala kar oldu», ((j>-4jJİ -jjJİ azır - aznnak). c i ^ i I s i d i; « t i ^ | ü > m ü n isidi = şorba isindi». Başqası d a bebdir. i Divanü lüğat-it-türk 2 M İ s i d i; «t5-if«i tomür isidi = dəmir qızdı». Başqası da bebdir, (uSU^l isir - isimək). A ş a d ı; <_h1 J ər aş aşadı = adam yemək yedi». Xaqaniy- yə tü rk b ri bu sözü böyükbrin ziyafətində işbdirbr. Digor t ü r k b r isə fərq qoymadan bu sözü hər kəs haqqında işb- d irb r, doğrusu da e b budur, ( J ^ j ' ^ i - j ^ ' aşar - aşamak). ^jUi( Ü ş ə d i; «L?-^^( J( ol yerig üşədi = o, yeri aradı, yerdə bir şey axtardı». Başqası da bebdir, (uSUjUif -jUi( üşər - üşəmək). 0 ş ü d i; «tsJj^i ü^j*j j ^ ' J( ol anq ar yoğurkan əşüdi=o onun üstünə yorğan örtdü». Hər hansı bir nəsnənin üstünə bir şey örtülsə, yenə b e b deyiHr, (t^ujJıi - j ^ i əşür-əşümək). t^j^( Ü ş i d i; «t^J:f“ ( J ər üşidi = adam soyuqdan üşüdü», (^Uui! - j ^ ( üşir - üşimək). t j i ä o k 1 d ı; «tS'^( Ji oI məni okıdı = o məni çağırdı». ıjiA O k 1 d ı; ^ J ər bitik okıdı = adam kitab oxudu», ( jU ä ( okır okımak). t5Jjä( U k 1 d 1-^4; j | ar ukıdı = adam qusdu». Bu, yumşaq ke ib- tlij-. (jU ä( -j^( ukır - ukımak). i^j^( Ü g i d i; tsi-^ J ər buğday ügidi = adam buğda üyütdü». Başqası da bebdir, ( ^ M ü g i r - ügimək). t^jU) İ g ə d i; « l 5-İ'^İ J ol biçək igodi = o, bıçaq ycyələdi». Başqası da bebdir. t5jlSl İ g ə d i; ü A h iJ4 boğra tışın igədi = buğra dişini qıcırdat- dı», (usuisi -jisi igər-igəmək). Seçkin Ərdi ilə S n ra p T u ğ b a Y urlscvor bu sözü «okıd ı» , m ö lə rizə içində «ogıdı» ki- mi vcrm işlər ( D L T - 2 0 0 5 , s.359). Yanlışdır. «Okıdı» çağırdı d c m ə k d ir. «Ogıdı» varia ntı da m ü m k ü n deyil, ç ü n k i tü r k c ə d ə o iıərfnuiən sonra g səsi gələ bilməz. O z a m a n bu söz olsa-olsa, «ögidi», yəni « ö y ü d ü . q u sd u » ola bilər. Z a t ə n bu sö z ü n yum şaq gc ilə tələf- füz cdildiyi b a r ə d ə M a h m u d K aşğarinin qcydi var. Çinlilər ( D L T - Ç in , III cıld. s.247) «okıdı». u y ğ u r la r isə « ö g üdi» kimi o x u m u ş l a r ( T T D . 111 to m . bct .348), 238 M ahmud Kaşğari tjjLSl İ g 3 d i: «tsJLS) oJ a n q a r igədi = o ona qarşı çıxdı, inad et- di».(tiui£l -jLSi igər - igəmək). t^JVI Ü 1 ə d i: «t5-iVI j U j j J( ol y arm ak ü b d i = o, pul payladı». Başqası da bebdir, (‘-^uvf -jVf ü b r - übm ək). l?JVI U I a d ı: « t 5 JVf v j J o! yıp uladı = o. ipi bir-birinə bağladı». t^JVf U 1 a d ı: «csJVf J( ol yağuk uladı= o, qoh u m lara, yaxın adaın- lara baş çəkdi», (JUVf -jVf ular - uiamak). t5JJf U 1 1 d ı: «t^AJf tsJi böri ulıdı = q u rd uladı». Gecə köpək qorxunc şəkildə ulayanda da b e b deyilir. Bir a d am şiddətli ağrı üzündən qurd ulaması kimi bağırsa yenə b e b deyilir, ( -j^f jUjJf ulıı - ulımak). Bu a talar sözündə də işbnmişdir: C5JİJ Lj| \M U-J( (^ji yazıda böri ulısa əwdə ıt bagıı tartışuı — çöldə qurd uJasa, evdə q u rd a acıyan köpə- yın bağrı sızJar». Bu söz qohum ların bir-birinə yardım etməbri üçün söybnir. ^■^f Ö I i d i: «c5JJf üj:; ton ölidi = paltar islandı». Başqası d a bebdir, (u-SUJf -jJi ÖİİJ- __ ölimək). « o - U j j İ l SJ ^ ked- huklüg öliməs. küfəçlig küriməs = yapıncılı a d am islan- maz, qantarğalı at özündən çıxmaz», (yapıncısı, plaşı olan adam yağışdan islanmaz, paltar onu qoruyar, qantarğalı al ısə dəhlık etməz). Bu söz işo hazır olmaq üçün söybnir. A n u d ı: «ci^U anudı nonq = nəsnə hazırlandı». Bu, təsirsiz le'ldir. Ərobcə söyləmək lazım gəlsə. «'iül » deyibr. Ancaq bunun orəbcosi işkənmir, ( u n a d ı: «, j j U j( ^ ^ «>- ö :,. S3n unadınq mu = sən qəbul etdinmi, sən bu işə lazı oIdunmu», (jUüf -jüf u n a r unamak). Divanü lüğat-it-türk 2.19 Jül E n ə d i: «t5-ı'-'' J ' ol koy enədi = o. qoyun enbdi». (tanınması üçün qoyunun qulağına olaınət vurdu), (^Uül -jül enor - enəınok). S a p I d ı: at kudhrukı sapıdı=atın quyruğu sal- landı». Başqası da belodir. ( c j U i u - - j ^ sapır ~ sapımak). S u b 1 d ı: subıdı nənq = nəsnə uzandı, ucları incol- di». (tİW^' subır - subımak). K ə b i d i-"*": üj^ ton kəbidi = paltar qurudu», (paltarın üst tərəfi qurudu, təpidi). Bir şeyin bəzi yerbri qurusa, yeno b e b deyilir, ( l -SU u S - j ^ kobir - kəbimək). K ü b i d i-'^’: «L?-V^ Jf oI ton kübidi = o. paltara köbə qoydu, p altan sıx tikişb tikdi». kübir - kübiınok). T a t I d ı: « ls - ^ U jt' o-f aş ağızda tatıdı = yemok ağızda dad ver- di», (yeməyin ağızda dadı oldu), (JUjI; - j ^ tatır-tatı- mak). Bu hikmotli sözdə də işlonmişdir: « j ^ kişi əti tiriglə tatır = insan oti diri ikon dadlıdır», (insan əti onun sağhğında dadh olur). Bu o deməkdir ki. insan sağ- hğında ınal qazanır, o malla dadh yemoklor oldə edir vo onlardan zövq alır--’^. - ^aıın ıvııuoııuK)v \ ı ^ w . n ı uun, ^ vo ovyrv.v. v». . . . . ----------- bu sözü «kopid i» kinıi o x u m u ş l a r (I)LT-2()()5, s.,'^42). Bundaıı so n rak ı s ö / ü Salih Mütollibov « k ü b id i» ş.Tklind.T yazm ış du'. (, iıılil.ır ( l ) L I - ( , in, III cild, s.252) vo uyğLiılaı Salih M ül.ıllibov ( T S D , 111 Htm, bct 273) vo Scçkin Ordi il.ı Snrap T u ğ b a Yurtsev.ır bu M üt.-ıllıbov ^kunıciP) ş.' «kəpidi» kimi o x u m u ş l a r ('r r i ) , 111 lo m , bcl ,'^51). Çinlil.ır (I)L T -(,'in, III cild, s.252) v.-> u y ğ u r la r bu s ö / ü «köbid i» ş,'iklind,-> o x u m u ş l a r ( ' r n ) , n i lom , bct .'52). Dcyos.-ın, d o ğ r u s u clo budur. Scçkin Ərdi ilo Sorap I uğ- b a Y u rtsc v o r bu s ö / ü «küpidi» şoklindo y a / a r a q misah bclo vcvirmişlor: «o, paltarı ıkı- qat cdib a r a s ın a p a m b ıq q o y a r a q tik<.h» ( l ) L I -2005, s.3.V'i). «K('bomok». oslindo. «kö- bo q o y m a q » s ö / ü a s ta ı ia ü / a r a s m a olavo parç a q o y a r a q tikimoyi ilado cdiı. (^itomok cırılaraq avrılm ış hissolori sapla ycnidon tikm ok, topvimok homin şcyi iplo ctmok, eö/om ok iso yırtılmış. qisnıon iri dcşik açılmış yun corabı topçinıokdir. IJilgi üçiın. Hosim A ta l a y bu mosoli b a ş q a cü r yozur: « h ıs a n sağ ik.'ın dadlıd ır, ölorkon h am ı on- dan q a ç m ır » ( D L T , III. s. 257). Seçkin Ərdi ilo Sorap 'r'uğba Y urtscvor do bu m.osəli ləxminon M a h m u d Kaşğari kinıi m o n a la n d ı rm ı ş la r (I)Ll-20<)5, s,540). B.osim A ta l a y m >(V,unuı d a h a m ə ntiqidir. 240 Mahmud Kaşğari S ü ç i d i: süçidi nənq--^® = nəsnə şirinbşdi və gözəl- ləşdi», (c^UıvLı -jja-l-ı süçir - süçimək). S u ç 1 d r. at suçıdı = at sıçradı». Başqası da belədir, suçır - suçımak). K ü ç ə d i: «t5Jl^ ü j ^ ol anınq taw arın k ü çədi= o onun malına insafsızlıqla əl qoydu, zülm etdi», (t-SUUİ .jLai küçər-küçəmək). Bu şeirdə də işlənmişdir: ( jj «Üdhik məni küçəyür, Tün-gün tu ru p yığlayu. Kördi közüm tawrakın, Yurtı kalıp ağalyu». Eşq mənə zülm edir, Gecə-gündüz ağlayaraq, Gözüm o n u n davrandığm ı gördü, Yurdu boş qalaraq. (Köçüb getmiş sevgilisindən söz açaraq deyir: eşq mənə zülm edir, ge- cə-gündüz durub ağlayıram, yurdunu boş qoyub uzaqlaş- dığmı öz gözbrimlə gördüm)^-^^. K ü ç ə d i: « ls J ^ oğlanığ küçədi=oğlana fənalıq, zülm etdi». Cariyəyə zülm etsə də b e b deyilir. U yğurlar bunıı «nəsnə şirinləşdi və d a d l a n d ı» kim i çevirmişlər ( T T D , III to m 354) Bu şeır y azm a və b as m a nüsxəiərdə nö v b əti m a d d a d ə gəlir, lakin Bəsim A t a l a y o n u b u m a d d ə n m ıçmdə vermişdir. biz do o n u n kim i etdik. Şeirin tə rc ü m ə s in d ə Salih M utə llıbovun y o z u m u n u d a h a fıloloji, d a h a a ğ l a b a t a n hesab e tdik və o n a y a x m çe- Divanü lüğat-it-türk 241 K i ç i d i: ətim kiçidi=ətim gicişdi, qaşındı». Heyvan- lar barədə də b e b deyilir, - jj ^ kiçir - kiçimək). B e d ü d i: «t^J j J j oğlan bedüdi=uşaq böyüdü». Kiçik olub sonra böyüyən hər şey üçün belə deyilir, . j j İ be- d ü r - bedümək). B ü d h i d i: kız büdhidi = cariyə rəqs etdi, oynadı». Başqası d a bebdir, -jjjj büdhir - büdhimək). Bu atalar sözündə də işbnmişdir: « jjj j I j o -UL uSLjjJ U jjä kurtğ a büdhik bilməs, yerim tar ter=qarı oyun bilməz, ye- rim d ardır deyər». Bu söz bir şeyi ən yaxşı şəkildə bacar- dığmı iddia edən, ancaq məqamı çatanda edə bilməyən və müxtəlif uydurm alarla işin içindən çıxmağa çalışan adam h a q q m d a söybnir. ^jjjf U d h 1 d ı: J ər udhıdı = adam uyudu». Başqası da bebdir, (jU jjf -jjjf udhır - udhımak). B o d h u d ı: «csJj^ ol tonuğ bodhudı = o, paltarını boya- dı». Başqası da bebdir. t^jjjj B o d h u d ı: « ls J j ^ J* ol okm urdı, keyikni yığaçka bodhudı = o, oxunu atdı, ovu vurub ağaca yapış- dırdı, mıxladı». Başqası da bebdir, ( j j ^ -jL«j bodhur -b o d h u r m a k ) 24 o. K a d h u d ı: «t^JjJä J( ol tonuğ kadhudı = o, paltannı seyrəkcə tikdi», (jU j ja -jjjfl k ad h u r - kadhumak). jjjj Y 1 d h 1 d ı: «*-^'j yıdhıdı nənq = nəsnə qoxdu, xarab oldu». Bu, dəyərsiz bir sözdür, ( - j i k yıdhır - yıdhımak)^^', 2“*® Bu s ö z ü n m ə sd ə ri y a z m a və b a s m a nüsxələrdə y a n h ş o la ra q « b o d h u r ma k » şə klində verilm işdir, əslində «J>- b o d h u m a k » şəklində o lm a h d ır. 2“" Bu s ö z ü n m ü z a r e və m ə sdərini biz q o y d u q . 242 M ahmud Kaşğari T a r a d ı; « ^ J '> ö?— kız saçın taradı = qız saçmı daradı». jlji T a r a d ı: i -S h ' anınq süsin ta ra d ı= o n u n qoşunu da- ğıld)». Əsli « lj J> tardı»dır, bir şeyi ayırdı mənasındadır. ( j U j i - j ' j ü tarar-taramak)-"*-. [Qayda]; Görürsənmi, ikisinin müzare şəkli eynidir. «Ayırdı» mənasında «c5-^jj tardı» deyirsən, müzaresi « J j j ta ra r» olur. «t5-i' jj taradı» deyirsən, müzaresi yenə « j ' j j ta ra r» olur. Ancaq bu tərtib bütün fe’lb rd ə ü m u m i deyildir. İki hərfli və üç hərfli fe’lb rd ə m üzare eynidir, lakin keçmiş z am an fərqli- dir. Məsələn; « <.5'^^! J ər a rt a ş d ı= a d a m d a ğ belini aş- dı» və (Jä (J( oI aş aşadı= o, yemək yedi» cümlələrin- dəki aşdı» və aşadı» fe’llərinin müzaresi eyni qəlibdə- «jUil aşar» şəklindədir. lİİl- Jf oI suwka kan- dı = o, suya qandı, d o yunca su içdi» cümləsindəki kandı» fe’linin müzaresi «jLS kanar», məsdəri « JU S kan- mak»dır. Eynən b u n u n kimi «t5JUä o;ii J( ol atın kanadı =o. atından qan aldı» cümləsindəki «t5Jl-3 kanadı» fe’Iinin müzaıesi yenə «jUä kanar» şəklindədir, məsdəri isə «JL a 2 kanamak»dır^ 4 .l k an m ak » və « J U 2 k an am ak» söz- iən muzaredə birləşsələr də, keçmiş z a m a n d a və məsdərdə aynlırlar. M üz arc və nıosd.-ın' bi/. qı>yduq. - ■ Bu söz basma v . y a z m a n ü s x n b r d ə « J L ^ k a n a m a k » əvəzinə sə hvən « J U L ^ a m am a k» şə klm də vcnlm ışdn'. : 4 i kan Divanü lüğat-it-türk 243 T a r u d ı; «t5^jjj əw tarudı = ev daraldı». Köks, sinə və \a başqa şeylər daralanda da belə deyilir. T a r u d ı; « ljJ jjj J ər buşdı tarudı=adam usandı, bczdi. cana doydu», ( J L « j j j . j j ^ tarur - tarumak). ljJjjj T ö r ü d i; « yalnquk törüdi = insan yaradıldı». Bu fe'I təsirsizdir, - j j j j törür - törümək). iS ^J T a r 1 d ı; «iS^J> ^ J t 3 ' ol tarığ tarıdı = o, əkin əkdi». Başqası da belədir, - jj j j tarır - tarımak). T i r ə d i; « l 5-^' j ? J' ol kapuğ tirədi = o, qapıya dirək vurdu». Hər hansı bir şeyə dirək vurulsa, yenə belə deyilir, ( - J J ^ U j j tirər - tirəmək). S 1 r 1 d ı; « (j-^j^ ıt sırıdı = köpək pislədi, siyidi». S 1 r 1 d ı; J^ ol kidhiz sındı = o, keçəni sıx tikişlə sı- ndı», (türkmənlərin çadır örtüləri və köç zamanı işlətdik- ləri bürgüləri [əşyalarını bükdükləri, örtdükləri örtü; məf- rəşl kimi keçəni sıx tikişlə sırıdı), (tiUj*- sınr - sırı- mak). tjjjj*- S a r u d ı; ^tsjjj-- tİ^j^ J( oI suluk sarudı = o, sanq, çalma. sarıdı». Bir şey başqa bir şeyin üzərinə sarmanda da bclə deyilir, (J'-«jj^ sarumak)-'^'^. K a r 1 d ı; J ər karıdı = adam qocaldı». Başqası da belə- dir, -JiJ' karır - karımak). Bu məsəldə də işlənmiş- dir; « j j j U*jjä ä!>L-jl arslan karısa sıçğan ötin ködhəzür=aslan qocalsa, siçan tutmaq üçün onun yuva- sınm ağzında gözləyər». Bu söz böyük işlərə gücü yctmə- yən yaşlı adamı kiçik işlərə razı salmaq üçün söylənir. : 4-4Bu fc'lin müzarcsi m ətndə göstərilməmişdir. 244 Mahmud Kaşğari Divanü lüğat-it-türk 243 jJijä K u r 1 d ı: «üJ^ k u n d ı to n = p a lta r q u ru d u » . Başqası da belədir, ( - Ji J k u rır - k urım ak). K o r 1 d ı; otığ k o rıd ı = o tu q o ru d u » . Başqası da be- b dir, - j i J k o n r - korım ak). K ü r ə d i; kul kürədi = qul qaçdı». Başqası da belədir, (ı_su)ji - J j i k ü rər - kürəm ək). K ü r i d i: at küridi = at ön ay aqları ilə yeri eşdi». K ü r i d i: Jjj^ J ol k a rığ küridi = o, q a n kürədi», ( - j j j ^ kürir - kürim ək). tsJ'Jj B ə z ə d i: «t5J'j^ l I ' J ol əwin bəzədi = o, evini bəzədi, naxışla- dı», (>-SUjj -jl j j bəzər - bəzəmək). J'Jj T u z a d ı; « ls J'J j tS'ijja K :: z 1 d ı: «tsJjJa ‘-S jjj Jİ ol yerig kazıdı = o, yeri qazdı və eşdi». Yara və yaraya bənzər şeyləri deşm ək ü çü n də belə deyi- lir, ( -j j j a kazır - kazımak). K u r 1 d ı: ' ü ' j j ^ ^ a n m q boğzı aşk a kurıdı=onun bo- ğazı yem, 'ə qurudu», (b o ğazından yem ək getmədi). İş- lənən şəkli budur. D o ğ ru olanı isə nöqtəsiz j r hərfi ilə olanıdır^'^^. Bu, q a y d a d a n xaricdir. «t5Jj^l < ^ ^ s ü t əmüzdi» cümləsindəki əmüzdi» sözü kimi, «süd əmizdirdi» deməkdir, (J i^ jS -jjjä k u rır - k urım ak). K 1 z u d r. «tS'^jjŞ taw ar kızudı = m al bahalandı, malm qiy- məti yüksəldi», ( j U j j a . j j j ä kızur - kızumak). -‘*5 Məsdərini və m üzaresini biz q o y d u q . 246 B u rad a n b e b çıxır ki, m ə tn d ə « j ^ J k u n d ı » şə k lin d ə verilm iş o l a n söz n öqtə li j r ıb , yənı j z ılə kuzıdı», m ü z a r e və m ə s d ə r i isə « k u z ı r k u z ı m a k » şəklində olm alı ımış. Əks h ald a, bu ız ahatın nə m ə n a s ı v a r ? E h t i m a l ki, s ö z ü n « k u n d ı » kimi yazılışı k a tıb xətasıdır. Yenə eynı m ə n tıq ə g ö r ə , « ə m ü z d ü » əvəzinə « ə m ü r d i » o l m a h d ı r ts-^'^ K 1 z a d ı; «ts ^ J ^ Jİ ol kızığ kızadı = o, qızın qızlığını pozdu», ( j U ) j ä . j j a kızar - kızamak). ts-i'J^ K ö z ə d i; «L5-ä'J^ J^ ol ot közədi = o, odu maşa ilə və ya başqa şeylə çevirdi, qarışdırdı», (‘-SUjk - j j i közər - közəmək). tsJ'J^ K ö z ə d i; «tsJ'j^ (j-“ j( J( ol üzümni közədi = o, üzümü dənələdi, salxımdan dənələri qopardı, yığdı». tsJ'J^ K ü z ə d i: «tiJ'J^ Jİ ol yaylağda küzədi = o, payızı yay- laqda keçirdi», (‘-SUJİ - J J İ küzər - küzəmək). jjLuıuı S a s 1 d ı: t s s a s ı d ı nənq = nəsnə sasıdı, qoxdu», ( j U j ** ui sasır - sasımak). K ö s ə d i: «tsJ>-u<^ Jİ ol anınq körməgin kösədi=o onu görmək istədi». H ər hansı bir şeyi görmək arzu ediləndə də belə deyilir, (ı-SUUİ -jU-ı^ kösər - kösəmək). B a ş a d ı: 5 ? ^ J^ ol yığacığ başadı = o, ağacı kərtiklədi, ağaca bir çox kərtiklər vurdu». Ağaclar bir-birinə söy- kənmiş şəkildə yığılsa, yenə belə deyilir, (JL-L^ -jL^ ba- şar-başam ak). tsjjJu B o ş u d ı: a j ^ y ^ tsJj' ^ anm q özi boşudı = onun içi boşaldı», (ishal oldu). t s J ^ B o ş u d ı: « t s J ^ ä j ^ tügün boşudı = düyün boşaldı, açıldı». tsJ>iu B o ş u d ı; « t s J j ^ at boşudı = atın bağı boşaldı, sərbəst ol- du». t s J j ^ B o ş u d ı; « j ^ 3 ^ xan yalavaçığ boşudı = xaqan ölkə- sinə dönm ək üçün elçiyə icazə verdi». B o ş u d ı; «t/Jj*" J ər urağutın boşudı=adam arvadını boşadı». Arğuca. Bu fe’l həm təsirli, həm təsir olur, ( - j j ^ jU jlİJ boşur - boşumak). 24A Mahmud Kaşğari jj'jJiu T a Ş u d ı: Jf ol əfgə y a rm a k taşudı = o, evə pul daşıdı». Başqası da b eb d ir, taşur-taşu m ak ). ^jUİİ T ü ş ə d i: lAj^ J ol tüş tüşədi = o, röya, yuxu gördü». Yuxuda ehtilam olsa, yenə b e b deyilir, -jUij tüşər - tüşəmək). (^jUİİ T ö ş ə d i: '-SLJij töşək töşədi = döşək döşədi». Başqası da bebdir, (ı-SUUij -jLij töşər - töşəmək)-"*’. i^jUİj T i ş ə d i: təgirmən tişədi = dəyirm an dişədi», (də- yirman daşını dişədi, itibndi). Bu c ü m b d ə m üzəf atılmış, onun yerinə müzəfün-əleyh keçmişdir, çünki « ö ' ^ j ^ təgir- mən» sözü bütövlükdə dəyirm ana v e rib n addır, halbuki onun yalnız daşı dişənir. t^jUij T i ş ə d i: «t5 j L« j J( ol orğak tişədi = o, orağı itibdi, bülöv- bdi», (ı-SUUii - jUij tişər - tişəmək). Ç i ş ə d i: « csj Uİ a oğlan çişədi = oğlan çiş etdi». Bu söz an- caq uşaqlarla bağlı işbnir, (ı-SUuia. -jUi^ çişər- çişəmək)-^^. S ə ş ü d i: « t 5 J j ^ (jjio tügün səşüdi = düyün az qala açıldı», (uSUjJLu -j^ io . səşür - səşümək). K a ş 1 d ı: J( q I məni kaşıdı = o məni qaşıdı, bədənimi qaşıdı», (jUj*ia - j ^ kaşır - kaşımak). Bu atalar sözündə də işbnmişdir: «jj.*ia (Jıj^ öldəçi sıçğan muş taşakın kaşır=ölüm ü g əbn siçan pişiyin xayasmı qa- şıyar», (siçanm ölümü yaxınlaşanda pişiyin xayasmı qaşı- yar). Bu söz təhlükəli bir işb m a ra q lan a n adam haqqm da söybnir. M üzare vn məsd.ırini biz q o y d u q . M üzare və məsdərini biz q o y d u q . Divanü lüğat-it-türk 247 K ö ş i d i: j»lj tam künüg köşidi = divar günün qa- bağını kəsdi». Hər hansı bir şey işığı qapasa. ycnə bclo dc- yilir. - j ^ köşir - köşimək). jUİ£ K i ş ə d i: « t 5 j j l ü' ol atığ kişədi = o. atı cidarladı». t^jUiş K i ş ə d i: ö^jäji or kulın kişədi = adam qulunu bağladı». (<_SUUiS - jUis kişər - kişəmək). t ^ j ^ S o ğ 1 d ı: «tsAi^ suw soğıdı = su soyudu». Başqası da bclo- dir, ( c j ^ ^ - j : ^ soğır - soğımak). T o k 1 d ı: « ı j - ^ Ji ol kapuğ tokıdı=o, qapını çaldı. qapıya vurdu». T o k 1 d ı: « t i - ^ J( ol kulm tokıdı = o. qulunu döydü». Oğuzca. Digər t ü r k b r « j - ^ l $-^J urdı tokıdıw dcyərək iki sözü birlikdə iş b d irb r. t ^ j ^ T o k 1 d ı: « ı j ^ ^ təmürçi kılıç tokıdı = dəmirçi qılmc döydü», (dəmirçi qılınc, bıçaq və buna bon/or şcylor dü- zəltdi). T o k 1 d ı: « J ər böz tokıdı=adam bcz loxudu». Başqası da bcbdir. T o k 1 d ı: « l J - ^ anı suw tokıdı = onu su alıb götürdü vo batırdı». T o k 1 d ı: « l S ^ Chi ərni ycl tokıdı = adamı ycl çarpdı, ycl toxundu, cin çarpdı», ( < j ' - ^ t o k ı r lokımak). ^ 'ja'... S a k 1 d ı: « t 5 - ^ '-»jj^ J' ol moninq kö/ümo sakıdı = o mo- nim gözümo xoyal kimi göründü». « t^Jji-'jiu^ sakığ sakıdı =sərab su sanıldı, ilğım göründü». ( sakı r sa- kımak). S u k 1 d ı: J' ol anı sukıdı = o onu barmağı ilo qıdıqla- (Jı»^ (J U ^ - j j ^ sukır - sukımak). 248 Mahmud Kaşğari S 1 k a d ı; ^ J ol anınq başın sıkadı=o o n u n başını sığalladı», (yazığı g əbrək başını sığalladı, saçını oxşadı). Hər hansı bir şeyin üzərində əl gəzdirilərək yoxlansa, yenə belə deyilir, ( sı kar - sıkamak). i S ^ K a k 1 d ı: ol andın k ak ıd ı= o ona qəzəbləndi, tutduğu işə görə hirsləndi», ( ı j h ^ kakır - kakımak). A rğu di- lində «jjjŞä kakıyur» şəklindədir. Ç ünki onlar zəmməni tə- ləb edəcək bir şey olmadığı halda bu bölmənin müzare fe’llərini zəmməli edirlər. O n la rm dilində dolaşıqhq var. B ə k ü d i: d s ^ tügün bəküdi = düy ü n bərkidi». Bir iş bərkisə, möhkəmlənsə, yenə b e b deyilir, bəkür - bəkümək). T ü k ə d i: « c ^ o ^ l ış tükədi = iş tükəndi, bitdi». T ü k ə d i: lh I ^ bu aş kam uğka tükədi = bu yemək hamıya yetdi». Bu [iki] söz iki bir-birinə zidd m ənadadır, (uSUSj . jSİ tükər - tükəmək) 249 . B ə 1 ə d i: « tsJ^ koy b ə b d i = qoy u n mələdi», (<-SU!)Ij bə- b r - bəbmək). ts B u 1 a d ı: ja kuzı buladı = quzu bişirdi». Başqası d a beb- dir, (jW iü . j!)Ç bular - bulam ak) 25 o. i S ^ B i 1 ə d i: «t5jyj J( biçək b ib d i = bıçaq itilədi, bıçağı bülövə sürtdü». B i 1 ə d i: c w Ji ol tış bibdi = o, diş itibdi; o, diş qıcıdı», ( ı^böL. j!!b 5İİ3I- _ bibmək). B e 1 ə d ı: «is£^ J( ol kənçin b e b d i = o, uşağım bəbdi, beşiyə qoydu». S özün m üzare və məsdərini biz q o y d u q . Dilimizdə bişirmək m ə n a s m d a a n c a q « d o v ğ a b u l a m a q » ifadəsi var. Divanü liiğat-it-türk 249 (İÄW B e 1 ə d i: «ti-£lı J( ol anı kanıgə-^' bebdi = o onu qanma bəbdi», b e b r - beləmək). (jjiü T ü 1 ə d i: «t5-ÖJ at tü b d i = at tükünü tökdü». At qış tükünü tökdü, yeni tük çıxardı deməkdir. Başqası da bebdir, bu, qış tükü n ü n tökülməsi, yenisinin çıxması deməkdir, ( - J ^ <_SU5Ü tü b r- tü b m ə k ). Əsli j vavla « j ^ ’S^ tülədi»dir, sonra j vav düşmüşdür. tjÄslj T ö 1 ə d i: «t5J^ koy tö b d i = qoyun dölbdi, quzuladı». Oğuzca. ( ‘-^SUüü - Jiü t ö b r - töbm ək). Ti 1 ə d i: « t5 -'^ tr‘' J* ol anı tib d i = o onu dibdi, arzuladı». Ti 1 ə d i: « j ' i ^ i S j ^ tənqri andağ tib d i = tanrı beb istədi, belə lazım bildi», ( -J 5 U tibr-tiləmək). Ç i 1 ə d i: « t5 J ^ 5 J JJ tonuğ çibdi=paltarı nəm ebdi». Əsli « j £ ^ çibdi»dir, j i atılmışdır, (‘^U üU . J 5 U çibr-çibm ək). JİİİM s ü 1 ə d i: « j £ ^ ^ ^ bəg yağıka sübdi= bəy yağıya qarşı qo- şun göndərdi, savaşdı». Əsh «t5JV>- sübdi»dir, j vav atıl- mışdır, (^>-»V>- s ü b r-s ü b m ə k ). Bu beytdə də işbnir: ^ j j ^ Yüklə Dostları ilə paylaş:
|