M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

BEŞ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ^s^
H Ə R  N Ö V  HƏ RƏ K Ə Sİ İLƏ  cs 
FƏ ’LƏ’LƏDİ^ss BABI
T   a w ğ a ç l a d ı ;  
J(  ol  anı  tawğaçladı  =  o  onu
tavğaç,  maçinli  saydı», 
tawğaçlar  -   taw-
ğaçlamak).
j
!1»İ
j
1
u
 S u r k u ç l a d ı :  
J( ol  biçək  surkuçladı=o,  bıça-
ğın  sapa  girən  ucunu  lök  ağacından  alm an  surğucla  bər- 
kitdi»,  (
- j ^ ’Ju surkuçlalar-surkuçlam ak).
K a l b u z l a d ı :   «c.r^'-'  j ^ J i ^   J(  ol  kalbuzladı  nənqni  =  o, 
nəsnəni  loxma,  tikə  halına  saldı;  loxma-loxma  uddu», 
(jUVjjJa -jV J ^   kalbuzlar-kalbuzlam ak).
K 
1
  r 1
1
  ş 1 a  d  ı: 
J( ol  sağrını  kırtışladı  =  o,  sağ-
rı  dərisini  qazıdı».  Başqası  da  belədir,  (jU iLijja  -jiUijja 
kırtışlar -  kırtışlam ak).
B o ğ m a k l a l d ı :   «<^Jİli«ij 
k ö n q b k   boğınaklaldı2^‘'*=
köynək  düymələndi».  Başqası  d a  b eb d ir,  (ju 2 L » j 
boğm aklanur-boğm aklanm ak)-‘^'’.
«Beş  hərlli  sözlər  böl.nəsi»  başl.ğ.  iki.ıci  dələ  vcrilir.  Bax:  16  səhifə əvvələ.
Y az .na  nüsxədə  «fə'lə’ldi»  şəklində  yaz.lan  bu  söz  yanl.şd.r,  A şağ.da  göstərilən  mi- 
s a lla rd a n   anlaş.Idığ.n a g ö rə  «fə’b ’lədi»  şəklində  ol.nahd.r.
Bu  s6z yanl.şd.r,  b a b a   uyğun  şəkli  « boğm a kIa d.»d.r.
B u n l a r d a   yanl.şd.r,  D o ğ r u   şəkilləri  « b o ğ m a k Ia r   b o ğ .n ak Ia .n a k » d ır,

306
Mahmud Kaşğari
T  a  m  ğ  a  k  1  a  d  ı: 
J(  ol  anı  tam ğakladı  =  o  onun
boğazına  vurdu»,  (jWslai-j  -
j
Ä 4
j
  tam ğ ak lar  -   tam ğakla- 
mak).
K a r l u k l a d ı :   «t^ 
j(  ol  anı  karlukladı  =  o  onu  kar-
luq  boyundan  saydı»,  (jWsliJjä  -JsüSja  k arlu k la r-k a rlu k la - 
mak).  K arluqlar bir türkm ən  boyudur.
^j^^Laiä  K ı f ç a k l a d ı :  
ol  anı  kıfçakladı  =  o  on u   qıp-
çaq  boyundan  saydı»,  (
kı fçakl ar -kı fçakl a- 
mak).
K  o  1 t  u  k  1 a d  ı: 
<-5üj(  J( 
ol  o tu n q   koltu k lad ı  =  o,  odun
qoltuqladı,  qoltu ğ u n a  odun  vurdu»,  (jUÖÜaa  .jiüila  kol- 
tuklar -  koltuklam ak).
BU BABIN BAŞQA BİR N Ö V Ü
K 
ö  
r 
p   ə  
1 
ə  
d  i: 
« t5 J V L ıjİ  c jl 
at  k ö rp əb d i 
=  
a t  körpə  o t  yedi», 
(u£UVUji -jVWj^ körpələr -  körpələm ək). 
jVIjjj  T ü  r  t ə 1 ə d  i:  «t
5
JVUjj l^ jj J( ol  börk  tü rtə b d i  =  o,  p ap ağ a qızıl 
pərəklər  taxdı,  yapışdırdı».  Başqası  d a  b eb d ir,  ( 
j V I j j j  
i^uvIjjj  tü rtə b r -  türtəbm ək)29i.
^jVjİİş  K 
1
  f t  u  1 a d  ı:  « ^ J j j  csJVjJia J( ol  kıftuladı  bözüg=o,  bezi  qırx- 
dı».  Bezi  və  ya  başqa  şeyi  qayçı  ib   qırxm aq  və  kəsm ək  bu 
sözb ifadə olunur, 
- S i ^   k ıftu lar -  kıftulam ak).
j
V
j j j
İ  K  i  r  t 
ü
  1 
ə
 d  i:  «
l
J
j
V
j j j
İ 
J( oI  anı  k irtü b d i  =  o  onun  sözünü
təsdiq  etdi»,  ( ^ u v jjjŞ  -jV^jijŞ k irtü b r-k irtü b m ə k ).
-‘^1  Bu  m addədəki  sözlor  yanlışdır,  b  hərfi  ilə  ba ş la m a lıd ır.  U y ğ u r l a r   ərəb  ə lifbasm da 
tu-  ı b   «turlaiadı>>,  latm  ə lıf b a s m d a   b u -   ilə  « b u r t a l a d ı »   y a z m ış   və  m ü v a fi q   qeyd 
vcrmişlər  (TT D , 
III 
tom,  bet  480).  Ç i n l i b r   ( D L T - Ç i n ,  
III 
cild,  s.341)  eyni  şəkildə 
hərəkət  etmişlər.
Divanü lüğat-it-türk
307
JV
jş
İ
j
  T a n ç u l a d ı :   «tiJVjaJj ı_SUiljl ər ətmək  tançuladı  =  adam  çö- 
rək  çeynədi».  Başqası  da  bebdir, 
(< i'- * V j> Ii-jV ja J i 
tançular 
-tançulam ak).
K  a  m ç 
1
1 a  d  ı:  «tsJ5La-*a öjI  J( qI  atın  kamçıladı=o,  atmı  qam- 
çıladı».  Başqası  da  bebdir,  (JU !>L^ 
kamçılar  -
kamçılamak).
t/jVlJS^  B ü k d ə l ə d i :   «(^JVU5oyj1 J( oI  anı  bük d əb d i  =  o onu xəncər- 
bdi»,  (ı-SUVlJio -jV)js4  bük d əb r -  bükdəbm ək). 
jj5bji«ı  S  a  ğ  r 
1
1  a  d  ı: 
J( 
ol  könüg  sağrıladı  =  o,  qaba
dərini  sərtbşdirdi»,  (JW
s
I
j j
*" -
sağrılar-sağrılam ak).
T a m ğ a l a d ı :   «t
5
JVli-u 
j( ol  bitik  tam ğaladı  =  o,  kitaba, 
m əktuba  xaqanm   damğasmı,  m öhürünü  basdı»,  (  -jVüuu 
jUVli-u  tam ğalar-tam ğalam ak).
S 
ü
  r k i  I 
ə
 d  i:  « t s J ^ j ^ t r ^  
ü  keyikni  sürkibdi  =  it geyiki 
qovdu»,  (it  geyik  dalm a  düşərək  onun  izini  sürdü,  tutm aq 
üçün  qovdu).  H ər  hansı  bir  şey  qovulsa  və  təqib  edilsə, 
yenə  b e b  deyilir,  (ı-SUyijL -jülijlı  s ü rk ib r- sürkibmək)^^^. 
j
VIİ
j
^   S i  r  k 
ə
 1 
ə
 d  i:  «ts JVlij" ö “ W 
Ji ol  oğlan  başın sirkəbdi  =  o, 
uşağı  başmı  sirkədən  təmizlədi». 
j
VLS
j
«  S  i  r  k 
ə
  1 
ə
  d  i:  «
ls
JVIİ
j
«  
J(  oI  suwuğ  sirkələdi  =  o,  suya 
sirkə qatdı»,  («-SUVlij*- -jVUj^  sirkəbr -sirkəbm ək).
Bu  bölmədə qaydalar yuxarıda söybdiyim   kimidir. 
tsjVUjS  k   a  r m  a 1 a d  ı: 
tsJVUjä 
J( 
oI  karm aladı  nənqni  =  o,  nəs-
nəni  qapdı,  qarm aladı,  yağmaladı»,  ((j'^VUjS  -jVUjS  kar- 
m alar -  karm aIam ak)-‘^-l  Dörd  hərfli  s ö z b r kitabı  bitdi.
Y a z m a   və  b a s m a   nüsxələrdə  imla  xətası  olan  bu  sözləri  Bəsim  A ta la y   indiki  şəkildə 
d ü z ə l t m i ş d i r ( D L T ,  
III, 
s.  353).
Bu  sözün  m üzare  və məsdəri  yazm a  nüsxədə var,  basma  nüsxədə yoxdur.

.108
Mahmud Kaşğari
BİSMİLLAHİR-RƏHMAN İR-RƏHİM
ĞÜNNƏT.t rtStMlLƏR KİTABI
Divanü lüğat-it-türk
309
İKİ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
M ahm ud  deyir  ki,  ğünnəli sö zb r iki  növdür.  jr  ç hərfı  ilə olan  ğünnəli- 
lər  [nç]  və  ^  ke hərfi  ib  [nq]  olan  günnəlibr.  Bunlar da  öz 
növbəsində  iki  qola  ayrılır.  Bu  hərflər  bəzi  sözbrin  orta- 
sında,  bəzi  sö zb rin   isə  axırında  gəiir.  O nların  harnısını  öz 
yerində  bəyan edəcəyik.
B  ö  n  q; 
bönq  kişi  =  cüssəli,  yoğun,  yöndəmsiz  adam».
Bunun  əsii 
şəbənq»dir,  dəm irdən  düzoldihniş  əsa
dem əkdir.  Bönq  həmin sözün  qısaldılmışıdır.
^
  B ö n q: 
bönq etti=ağır bir şey  yerə düşərək  səs çıxardı».
^
  B  a  n  q; 
oğlan  banq  sığtadı=uşaq  bağıraraq  ağla-
dı».
T ə n q;  tən,  yaşıd,  tay,  tuş.  Bu sözdən  aiınaraq  «o-J^ 
tonq  tuş 
=tən,  tay,  tuş» deyilir.
^
  T  ə  n  q;  fürsət,  sıra,  imkan.  Bu  atalar  sözündo  do  işlonmişdir;
J-i! 
b jW o j  lonqsizdo  toginnon
turğursa,  yarağsızda  yar bcrir  =  biri  yaraşm ayan  ycrdo do- 
yirm an  tiksə,  gözbnilmodon  yarıq  pcyda  olar»,  (mümkün 
olan  və  yaraşan  yerdə  dəyirman  tikmoyon  adam  üçün  heç 
gözbnilm ədən  yarıq,  çat  pcyda  olar).  Bu  söz  işini  öz  vax- 
tında görmoyən  adam   barəsindo deyilir.
^
  T a n q;  ələk.  Arğuca.

310
M ahm ud Kaşğari
^
  T  a  n  q; 
^
  tanq  nən q   =  qəribə  şey,  əcaib  şey».  Bu  sözdən 
alınaraq 
ta n q   k ö rd ü m = ə c aib   bir  şey,  danılacaq
bir şey gördüm » deyilir.
^
  T a  n  q;  dan,  sübh çağı.  Bu şeirdə də işlənm işdir;
^ j l — u d   u5üj
C>-— ^ 
üf-i Jr*—^
«T anq a ta  yortalım ,
B udhruç k a n m  irtəlim ,
Basmıl  bəgin örtəlim ,
Əmdi yigit yuw ulsun».
D an  yeri a ta n d a  yüyürək,
B udhruçun  qanm ı istəyək,
Basmıl  bəyini yandıraq,
İndi ig id b r toplansm .
(D an  yeri  söküləndə  yola  çıxaq,  B udhruçun  (yabakularm   bahadırla- 
rm dan  biridir)  qanm ı  istəyək,  qisasm ı  alaq,  basmıl  bəyini 
yandıraq, qoy igidlər toplaşsm lar).
^
  T a n q; 
tan q  attı  =  dan yeri  ağardı,  dan  söküldü».
T  o  n  q;  «to n q   to n q   etti  =  sərt  bir  şey  başqa  şeyin  üs-
tünə düşərək səs çıxardı».
^
 T  o  n  q;  içi  boş  olm ayan,  dolu  olan  hər  şeyə 
uSÜj to n q   nənq» 
deyilir.
^
  T  o  n  q;  «
l
^  
tonq  kam ış  =  içi  boş  olm ayan  qamış»;  qm dıra 
otu.
T o n q;  soyuqdan  donm uş  ətə  «^t  ^
 to n q  ət»  deyilir.  Başqası  da 
bebdir.
Divanü lüğat-it-türk
T  o  n  q-'^-^;  qodim  dövrlorə  aid  tikiii.  bərbad  hala  düşon.  uçub 
tökülən  xarabalar  kimi  ancaq  təm əlbri  qahııış  tikili.  Bu. 
höyük  və ona  bənzər şcydir.
>-5^  T i  n  q; 
jl ər tinq  urdu  =  adam  dik  durdu».
>-5^  Ç ə  n q-‘'-‘’; çong,  zəng,  musiqi  abti.
Ç u  n  q; 
çunq  ət  =  iri doğranmış  ət».
Ç 
1
  n  q;  «tyi 
<4^ kulakım  çınq  etti  =  qulağım cingildədi».  Çən 
və byən  kimi  şey b r  səs versə,  yenə b e b  deyilir.  «
kulakım   çınq  etti»  deyilsə,  əvvəlkindən  daha  fəsih 
olar^^^f’.
Ç  i  n  q;  «Jj^ 
çinq  tolu  köl  =  tam   dolmuş  hovuz».  Hər
hansı  bir şey ağzm acan dolsa,  «
çi nq  tolu»  deyilir.
D  a  n  q;  «^^>-i 
danq  dunq  etti  nənq  =  danq-dunq  səsi
çıxaran  nəsnə».  Bu,  «ıy* 
tanq-tunq  etti»  sözü  ki-
midir,  «səs çıxardı» deməkdir.
S a  p  q;  quş sılı.  « i / ^  
kuş sanqı  =  quş sıh».
S  o  n q;  bir adam m  çoluq-çocuğu.
‘- 5 ^   S  o  n  q;  «sonra»  dem əkdir.  «J^ 
ı-S^ <>-  sən  moninq  sonqda 
kəl  =  sən  məndən  sonra gəl,  arxam ca,  dalımca  gol».
S  o  n  q;  hər  şeyin  və  hər  işin  sonu.  «J*jI 
^   bu  söz  son-
qında  ayğıl  =  bu  sözdən sonra  söylo».
S  i  n  q;  «tP' 
<>3^ kulakım   sinq  etti  =  qulağım  cingildədi».
2‘M  U y ğ u r   nəşrindo  bu  söz  « la n q »   şəklind.'i  vcrilmişdir  ( T l 'I ) .  III  tom,  bct  4S7).  Scçkin 
Ərdi  i b   S ə r a p   T u ğ b a   Y u rlsev ə r  də  h əm in   sözü  « ta n q »   kimi  ( l)L T -2 0 0 5 .  s.528)  oxu- 
muşlar.  Ç iniilə rdə də  « ta n q » d ır  ( D L T - Ç in ,   III  cild.  s,.^47).
U y ğ u r l a r   bu  sözü  «çonq»,  b u n d a n   so n r a k ı  sözü  «çu nq»  kimi 
('n'D, 
III  tom,  bct 
487),  Seçkin  Ə rdi  ilə  S ərap  T u ğ b a   Y u rtse v ə r  bu  sö zü  «çanq»  (I)LT-2()05,  s.220),  bun- 
d a n   so n r a k ı  sözü  i.sə  «çonq»  kimi  (D L T -2 0 0 5 ,  s.  240)  o.xumuşlar.  (,’inlilər  (D L T - Ç in , 
III  cild,  S.347)  uyğurlarla  eyni  şəkildə  vcrmişlər.
Bu  m is alm   əvvəlkindən  nə  yazılışda,  nə  də  tələlTüzdə  heç  bir  f’ərqi  yo.xdur.  Nə  üçün 
vcrildiyi  anlaşıiınır.

312
M ahm ud Kaşğari
S  i  n  q;  «(y' 
kim ünçə  sinq  etti  =  ağcaq an ad   vızıldadı».
Milçək  vızıldayanda da  belə deyilir.
^
  K  a  n  q: 
kaz k an q   etti  =  q az  səs  saldı».  Bu,  özünə  bən-
zəyən hər şeyin çıxardığı səsin hekayəsidir.
K  u  n q:  «‘
j
' 
kunq ət  =  əzələ».
K  ü  n q:  cariyə^^^,
K  i  n  q29«; 
kinq  nənq= gen,  geniş  nəsnə».  Bu  a ta la r  sö-
zündə  də  işlənmişdir:  « 
^  
«-5üŞ
(j-UUji  kinq  ton  opram as,  kənqəşlig  bilig  artam as  =  gen 
paltar  yıpranm az,  məsləhətli  iş  pozulm az»,  (p altar  gen  ol- 
sa  yıpranm az,  məşvərətlə,  m əsləhətlə  ağıl  birləşsə,  iş  po- 
zulmaz).  Bu  söz  bir  iş  görəndə  təkcə  öz  ağlm a  güvənm ə- 
məsi,  başqaları  ilə  məsləhətləşməsi  vacib  olan  adam   üçün 
deyilir.
M  ə  n  q:  quş  yemi.  Bu  a talar  sözündə  də  işlənmişdir:  «
j>^! 
kuş  tu zak k a m ənq uçun ılınur= quş tələyə yem
üzündən  düşər».  Bu  söz  ruzi  a x tarark ən   fənahğa  düşən 
adam  barədə deyilir.
M ə n q:  xal,  üzdəki  xal.  Bu  bənddə də işlənmişdir:
j j   I j İ   1-^ 
‘  <
  '■>
^ 
( 
j
I
jj
 (ji— —
Ij
L5U L   lİ L U   > _ _ 5L İı
« D iv a n » d a   cariyə  sözünün  sinonim i  ç o x d u r :  k ı r n a k ,   kız,  k ız -k ırk m .  kvnayə  y o lu   ilə 
deyiian  yinçü,  kaçaç,  as  vo  n əhayət,  k ü n i.  Bu  s o n   söz  kişinin  cariy ə  ilə  rəsmi 
evlənməsinə  işarədir.  Q adm   cariyəni  deyil,  ərinin  d ig ə r   rəsm i  a r v a d m ı   g ü n ü   sayar.
2'»  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  T u ğ b a   Y u rt s e v ə r   b u   sö z ü   « k e n q »   kim i  ( D L T - 2 0 0 5 ,  s.  304) 
o x u m u şlar.  U y ğ u r   nəşrində  ( T T D ,   III  t o m ,   bet  489)  və  Salih  M ü tə lli b o v u n   tərcü- 
məsində d ə  həmin  söz «kenq»dir  ( T S D ,  III  to m ,  bet  370).
Divanü lüğat-it-türk
313
«Bcrinq  m anqa sözkiyo.
M ənqiig  kara  tuz  kıya,
Yalwın  tu ta r köz  kiyə,
M unqum   məniniq  bilinqə».
M ənə  bircə söz veriniz,
Ey xallı əsmər,
Şirin  üzlü,  gözləri əfsunlu,
M ənim  nələr çəkdiyimi  biləsən.
(Mənə  tək  bir  kəlmə  söz  söyləyiniz,  bir  vəd  veriniz,  ey  siyah  xallı,  şirin 
üzlü,  ahu gözlü dilbər,  sənin  yolunda  nələr çəkdiyimi  bircə 
bilsən).
M  u  n  q:  «£lj 
m unq  tağ  =  adam   özünü  tamdığı,  on  altı-on 
yeddi  yaşm a  çatdığı  zam an  çıxan  diş». 
munq
tağ öndi  =  ərgənlik  dişi  [ağıl  dişi  ?]  çıxdı».
^
  M  u  n  q:  qəm,  m öhnət.  Bu  atalar  sözündə  də  işlənmişdir:  «
j ^  
l5LujfIuı 
£Lj 
ərgə  m unq  təgir,  tağ  sənqirin-
qə  yel  təgir  =  igidə  m öhnət  gələr,  dağ  başına  yel  dəyər», 
(insanm  başm a  iş  gələr,  necə  ki,  dağ  başına  yel  dəyər, 
sonra yel  gedər, dağ qalar).
M  i  n  q:  min,  sayda  min.  Bu  atalar  sözündə də  işlənmişdir:  «  ö jü  
j ’j L   (Jİ  l»jL»j  c j ^  
ö j ü  
birin-birin  minq  bolur,  tam a-ta- 
m a  köl  bolur=birər-birər  min  olar,  daına-dam a  göl  oIar». 
Bu  söz  az  olan  şeyi  də  qəbul  ctməsi  m əsbhət  görülən 
adam  üçün  eyilir.
N  ə  n  q:  nəsnə,  şey.«Jf ‘- 5 ^ '- 'j j  bu  nə  nənq  ol=  bu  nə olan  şeydir».
N  ə  n  q:  mal.  Bu şeirdə də işlənmişdir:
(JAJJİUI JŞjlJ
J^ı 
jS-ll  (jj

314
M ahm ud Kaşğari
1 a'ıVıı 
Aj j
j ^ )  
j
.— :ı j ı  j j i  
«Bulmış  nənqinq  səwərsən,
A krun  a n q ar səwingil,
Barmış  nənqinq  sakm m a,
A zrak a n q ar öküngil».
Əlində m al  var ikən,
Çox sevinmə,  çox gülmə,
Əgər getsə əlindən,
Saqm  on d a üzülmə.
(Əlindəki  m ala  görə  sevinirsən.  Dəyməz,  o na  sevinmə.  Ola  bilər  ki,  o, 
əlindən  çıxsm.  M al  əldən  getsə,  ona  az  təəssüf elə,  çünki 
acı və təəssüf o m ah geri gətirməz).
BU BABIN MİSAL O LANLARI
^
  Y  a  n  q;  bir  şeyin  qəlibi,  əndazəsi,  m odeli.  Bu,  istənilən  şeyin  for- 
masma  görə  hazırlanır  və  ona  görə  kəsilir. 
<-SSi  börk
y anqı= papaq  qəlbi».  K ağızdan  bəzi  parçalar  kəsilir,  ya- 
xud  palçıqdan  ocaq  form asm da  bir  qəlib  hazırlanır,  onun 
ölçüiərinə  görə  ipək  qum aşlar  kəsilir.  H ər  şeyin  əndazəsi, 
qəlibi də  belədir.
'-5^  Y u  n  q.  ciyərə  bitişik  ət  parçası.  Bunu  ancaq  qad m lar yeyirlər,  ki- 
şilər yemirlər.
Y ü  n  q:  yun,  dəvə və ya qoyun  yunu.
^
  Y u n q:  pam bıq.  A rğuca.  Y ağm aca və k arlu q ca d a   belə deyilir.
Y e n  q:  paltarın  yanı.
^
  Y i n q:  fırtıq.
İki  hərflilər  bitdi.
Divanü lüğat-it-türk
315
[ÜÇ HƏRFLİLƏR BÖLMƏSt]
HƏR NÖ V HƏRƏKƏSİ İLƏ 
‘
FƏ’ƏL, FƏ’UL,  FƏ’İL BABI
T ə  n  q  ü  t:  Çinə  yaxm  yerdə yaşayan  bir türk  boyu.  O nlar öz əc- 
dadlarının ərəblər olduğunu söyləyirlər.
K i  n q  ü t:  uyğur sərhədində bir şəhər adı.
S  i  n  q  ü  t299:  əvəzində  bir şey  verilməyən  və  geri  göndərilməyən
ərməğan.  «t
5
JjA! 
Ji bu at m anqa sinqüt  berdi  =
bu  at  mənə  əvəzi  ödənməyən  ərməğan  kimi  gəldi»,  (o  bu 
atı mənə qarşıhqsız ərməğan  kimi  verdi).
T  ü  n  q  ü  r:  quda,  dün(g)ür.  Arvadın  qohum ları.  Bunlar  qardaş, 
ata, ana kimi kimsələrdir.
S ə n  q i  r:  dağ çıxıntısı,  dağ burnu; 
hər hansı  bir divarın  ucu.
S  i n q i  r:  sinir.
K o  n q  u  r:  « ö j' 
ko n q u r ün  =  boğuq  səs».
K  o  n  q  u  r:  «ts jS j5üä kon q u r  koy  =  şabalıd  rəngində  qoyun».  Bu 
rəngdə olan  hər şey. 
jf-Ş  K 
1
  n  q 
1
  r:  « J  
km qır  ər  =  çaş,  çəpgöz  adam .  İki  gözü  birdən 
çaş olan  adam a 
iki  közi  kınqır»  deyilir.
S  hərfinin  a l lın d a   kəsrə,  ü s tü n d ə   z ə m m ə   işarəsi  var.  B u n u n ia  iıəmin  sözün  iıəm 
«sin qüt»,  həm  d ə   « s ü n q ü t»   kimi  o x u n a c a ğ ı  bildirilir.

316
Mahmud Kaşğari
M  u  n  q  a  r; 
ü -   mən  m u n q a r  aydm ı  =  m ən  buna  söy-
lədim».  Bu  söz o rad a iştirak edən ad am   barədə işlənir.
M 
1
  n  q  a  r;  bulaq.  su gözü.  Oğuzca.
T ə n  q  i  z;  dəniz.
T o  n  q  u z;  donuz.
T o n q  u z;  türklərin on iki  ilindən  biri.
K o  n  q  u z;  pis iy verən  böcək.
K ü  n  q  ü z-'’oo;  x arabahqlarda,  yıxm tılarda  olan  küllük,  gübrə.  Bu 
sidiyin və dəvə qığm m  keçələşmiş  olanıdır.
M  ə  n  q  i  z;  bəniz,  insanm   rəngi. 
kızıl  mənqizlig  =
qırmızı  bənizli».  Bu,  əsasən,  yanağm  qırm ızılığm a görə de- 
yilir.
M  ü n q ü z^o';  buynuz.  B ütün heyvanlann  buynuzu. 
jiJU  jSSa  M   ü  n  q  ü z-m  ü  n  q  ü z;  buynuz-buynuz.  Bu,  bir uşaq  ounu- 
dur.  U şaqlar  çaym  kənarm da  oturur,  ayaqlarm m   arasm a 
yaş  qum  doldururlar,  sonra  əlləri  ib   q u m a  vururlar.  On- 
larm  başçısı  « j ^  
m ünqüz-m ünqüz»  deyir,  uşaqlar 
isə  «jiu!. 
U 
nə  m ünqüz»  deyə  soruşurlar.  Başçı  buynuzlu 
heyvanları  bir-bir  saym ağa  başlayır,  uşaqlar  d a  tək rar 
edirlər.  Başçı  birdən  dəvə  və  eşşək  kim i  buynuzsuz  bir 
heyvanm  admı  çəkir.  U şaqiardan  kim  həmin  heyvanm  
admı  təkrar  etsə,  onu  çaya  atırlar.  Bu  a talar  sözündə  də 
işlənmişdir; 
( j j ^  
süsəgən  u d h k a
tənqri  m ünqüz  berm əs=vurağan  öküzə  tan rı  buynuz  ver- 
məz».  Bu  söz  bir  işi  çox  istəyən,  ancaq  bacarm ayan  adam
Salih  Müləllibov  bu  sözQ  « g ö n ü z»   kim i  o x u m u ş d u r  ( T S D ,  III  t o m ,   bet  375).
Salıh  M ü tə lh b o v   b u n u   və  b u n d a n   s o n r a k ı   sözü  « m ö q n ü z »   k im i  o x u m u ş d u r   ( T S D  
III  tom .  bet  375). 
^ 
'
Divanü lüğat-it-türk
317
üçün  deyilir,  ogor o  adam  o  işi  bacara  bilsəydi,  xalqa  ziyan 
vuracaqdı.
K  ə  n  q  ə s;  «uä>- 
kənqəs  suw=az  m iqdarda  su».  Asan  işə
də  belə deyilir.
S  ü  n  q  ü ş;  savaşda  hücum a  keçmə,  süngü  ib  vurma.
S  ü  n  q  ü ş;  kişi  adıdır.
K  ə n  q ə ş;  m əsbhət,  məşvərət,  müşavirə,  danışıq;  məclis. 
jf-j-  M  a  n  q 
I 
ğ;  addım .  « jjs  ,^xSül« ı ^ l   anınq  manqığı  kör  =  onun  ad- 
dnTimı gör».
T  a  n  q  u  k;  xaqanlar  səfərə  və  ya  buna  bənzər  y erbrə  çıxanda 
onlara veribn yem ək və ya ipək qumaş  kimi ərməğanlar.
T a n q u   k;  çovqan  oyununda  topu  gərilmiş  ipdən  keçirən  ada- 
ma  veribn  ipək  qum aş,  nəmər,  xəbt.
T a  n q  u  k;  savaşda  nizə və  bayraqlarm   ucuna  taxılan  ipək  parça. 
( 3 ^   S 
1
  n  q  u  k;  «>-5^^ 
sınquk  nənq  =  smıq  nəsnə,  qınlm ış  nəs- 
nə».  O ğuzlar  buna  «jV -  smuk»  deyirbr.  Oğuzlarm  dediyi 
qaydaya  uyğun  gəlir,  çünki  sözün  əsli 
smdı»dır,  «qı- 
rıidı» dem əkdir.  Bu sözdə ğünnə yoxdur.
T  ə  n  q  i  I;  « ^ ^  
tənqil  keyik=qabaq  ayaqlarında  zol-zol  ciz- 
g ib r olan  geyik».  Başqası da  bebdir.
Ç 
1
 
n  q 
1
 
i; 
«cP' 
yügün  çmqıl-çınqıi  etti  =  yüyən  çm-
qıl-çmqıl  səs çıxartdı».  Buna  bənzəyən  hər səs  bebdir.
( J j ^   S  i  n  q  i  I;  kişinin  (ərin)  kiçik  bacısı,  baldız.
K  ö  n  q  ü  i;  qəib,  könüi,  aniayış.  Bu  sözdən  aiınaraq  zəki  adam a 
«ji  u5Ü JSLIİ  könqüllüg  ər»  deyilir.  Bu  atalar  sözündə  də  iş- 
bnm işdir;  « J j i   ^   ü-> 
üJjj^  közdən  yırasa,  kön-
qüldən  yəmə  yırar  =  gözdən  iraq  oian  könüidən  də  uzaq 
oIar». 
l
İLÜ
jüs
  könqlünq  nə tək  =  könlün  necədir»?

318
Mahmud Kaşğari
BU BABIN M Ü Z A Ə F  O L A N L A R I
T  ə n  q  ə 
hava.
S  ə n  q  ə  k;  su  içilən  qab,  ağacdan  oyulan  su  qabı,  sənək,  səhəng 
(?).  Oğuzca.
S  i  n  q  ə  k;  şəhərlibrin  dilində  ağ caq an ad ,  k ö ç ərib rin   dilində 
q a ra  milçək^*’^.  Bu  şeirdə də işb n m işd ir;
I < 
*'■ 
■
■
J5UL 
ja
jV cS^’
3
^  
ı-S j
ı_ı5L_ı  J j j a
«Səndə k o p ar çadhanlar,
K u d h u  siriqək yılanlar,
D ük m inq  kayu  təmənbr-^o^^
K udhruk tikip yügrüşür».
Səndə  olar çayanlar,
Çibin,  sinək,  ilanlar,
M in  neştərli,  təm ən b r,
Q uyruq dikib qaçışar».
Bu  sö z ü n   im lasında  hərəka  y o x d u r.  Salih  M ü tə liib o v   o n u   « sö g ü k »   (T S D ,  I II   t o m
bel  377),  Seçkin  Ə rdi  ilə  S ə ra p   T u ğ b a   -Yurtsevər j s ə   «tənqig» 
(D L T - 2 0 0 5 ,  s.551)',
çınliky (D L T - Ç in ,  III  cild,  s.356)  və  u y ğ u r la r  isə  « tə n q ə k »   şəklində  verm işlər ( T T D   I l İ  
tom,  bet  500). 
v 
>
w   U y ğ u r  n ə ş rm d ə   «sinqək»  m a d d ə s i  belə  verilmişdir;  «şə hərlilərin  dilində  « p a ş a »
s ə h ra h la n n   (yənı  k ö ç ə n lə rin l  dilində  «çibin» 
(TTD, 
III  to m ,   bet  501)
Basm a  nüsxədə  « tü m ə n »   kimi  verilən  bu  söz,  Bəsim  A t a l a y m   fıkrincə,  « tə m ə n »  
yəm  u b o y u k   .ynə» 
( D L T   III,  s.  367).  Salih  M ü tə lli b o v   h ə m in   sö zü  « t ü m ə n »
S   T  
1 
? , 
‘’f  
Y u r t s e v ə r   b u   sö z ü   « tü m ə n »   kim i
(DLT-2005,  S.496)  ox u m u şlar.  U y g u rl a r   h ə m m   sö zü  « t ö m ə n »   kim i  vermiş,  « n əş tər»  
kmıı  tə rc u m ə  etm ışlər  (T T D ,  111  tom ,  bet  501).  Çinlilər  ( D L T - Ç i n ,   III  cild  s  357)  şeir- 
də  ərəb  əhfbası  ılə  «jV  ö ^ » ,   J a t m   əlifbası  ilə  « tö m ə n lə r»   şə klində .yazm’ış,’  h aş iy əd ə 
çmcə nəsə  bır qeyd  vermışlər.  B u ra d a k ı  k a y u   sö zü  isə  « k o y u »  o la   bilər.
Divanü lüğat-it-türk
319
(Yazla  qışın  deyişimosini  tosvir  edir,  qış  yaza  deyir;  sən  gələndə  əqrəb- 
b r,  çibinbr,  ağcaqanadlar,  ilanlar,  bir  sözb,  neştərli  həşə- 
ratlar quyruqlannı  düyərək  xalqm  üstünə hücum edir).
S  ü  n  q  ü  k;  sümük,  gəmik.  Bu  atalar  sözündə  də  işbnm işdir; 
« j;^  
lt
'I  ‘ J:ij 
ehdgü  ər sünqügi  ərir,  atı  kalır  =
yaxşı  adam m   süm üyü  çürüyər,  adı  qaIar»-'**^5  Bu  məsəl 
adam lara xeyirxahlığı  təşviq etmək üçün söylənir.
D Ö R D  H Ə R F L İL Ə R
T u  n  q  u;  kar.
T  o  n  q  a;  bəbir.  Q aplan  cinsindən  bir  heyvandır.  Fili  öldürür. 
Əsas  m əsəb  də  budur.  Bu  ad  tü rk b rd ə   yaşayır,  ancaq 
ilkin mənası  unudulm uşdur.  Əsasən  kişi  adı olaraq  istifadə 
edilir-'*06.  « (j^   ^
  T onqa  xan»,  « ö ?^ 
Tonqa  tigin» 
deyilir.  U şaqlara  buna  bənzər  adlar  çox  qoyulur.  Türk- 
b rin   böyük  xaqanı  Əfrasiyabm  əsil  türk  adı  « J  
T o n q a  A lp  Ər»dir,  «bəbir  kimi  qüvvətli,  igid  adam» 
dem əkdir.
S  ü  n  q  ü;  süngü,  m izraq,  nizə.
S  a  n  q  a;  sənə.  «j».-ij' 
sanqa  aydım =sənə  dedim,  sənə  xitab 
etdim».
S  i  n  q  i;  « t f ^   J   o-*  ’ji   bu  aş  ol  sinqi  =  bu  aş  içə  sinən,  həzm 
olunan  yeməkdir».
™  «İgid  ölər,  adı  q a l a r »   a t a l a r  sö z ü n ü n   ekvivalentidir.
«Bəbir»  sö zü  ilə  bağlı  13əsim  A ta la y ın   belə  bir  qeyd 
vermişdir:  « T ürkiyədə 
« b ö b ü r lə n m ə k »   d eyə  bir  fe’l  vardır.  Kök  etibarilə  «bəbir»  söz ü n d ən   o ld u ğ u n a  heç  bir 
şübhə  y o xdur,  « q ü n ə l ə n m ə k ,   fəxarət d u y m a q »   m ə n a sm d a d ır''  ( D L T ,   111,  s.368).

320
Mahmud Kaşğari
Divanü  lüğat-il-türk
. ' : ı
BU B A BIN  M A T V İ 
O L A N L A R I
15^  Y  a  n  q  a;  dərənin yanı,  h ər han sı çay ın  b ir yam ,  sahili.  Oğuzca.
Y  e n  q i: 
yen q i n ən q   =  yeni nəsnə».
Y 
u  
n  q 
u ;  
B a rm a n   qəsəbəsinə  a x a n   böyük  bir  çaym adıdır.
Bu  qəsəbəni  Ə frasiy ab ın   oğ lu   h əm in   çaym   kənarında sal- 
m ışdır.  B a rm a n   adı  b u   q əsəb ən in   banisindən  qalmışdır. 
j»jj  R u m   ö lkəsinin  adı  d a   b e b d ir.  Bu  ad  əleyhissəlam  İs- 
haq  p ey ğ əm b ərin   oğlu  İsu^os,  İsu n u n   oğlu  Rumdan  qal- 
mışdır.
S O N U  Ğ Ü N N Ə L İ O L A N L A R
Ş ə  b i  n q;  kiçik  d əm ir ço m aq ,  d əm ir əsa.  Çigilcə.
S  i  d  i  n  q;  « J ^  
Sidinq  köh> 
j ^ ^ ^   Koçnqar  başma 
yaxm  bir  gölün  adıdır.
K a  d  h  I  n  q;  qaym   ağacı.  Bu  a taJa r sö zü n d ə də işlənmişdir; 
«
LSüJ^ 
k a d h m q   k asm q a,  sögüt sülinqə». 
Bu
sözün  tərcüm əsi  verilm işdir.
K  a  ş  a  n  q;  köləyə  s ö y ü b n   vaxt  iş b n ə n   bir  sözdür,  alçaq  de- 
m əkdir.
'■^Si  B  u  r  u  n  q; 
b u ru n q   a ttı  =   bir  ox  məsafəsi  uzaqlıqdakı
yerə atdı».
^ j j   B  ö  r ü  n  q;  s u la n n   yerdə  açdığı  yarıqlar.
Ərobco