M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

 
7.2. Bakterial entomopatogen preparatlarni ajratib olish texnologiyasi 
Sanoat ishlab chiqarishi bo`yicha ishlab chiqariladigan mikrob preparatlari 
orasida bakterial preparatlar keng tarqalgandir. Ular hashoratga nisbatan verulentligi, 
atrofdagi flora va faunaga beziyonligi, zararkunandaga ancha tez ta`sir etishilari 
jihatidan ajralib turadi. 
Shu paytgacha tadqiq qilingan entomopatogen bakteriyalar orasida keng 
qo`llanilishi nuqtai nazaridan grammusbat bakteriya 
Bac. thuringiensis
ni keltirib 
o`tish mumkin. Bu bakteriya hashorat ichiga kirgandan so`ng, u hashoratni karaxt 
qilib qo`yadigan sporalar hosil qilishdan tashqari, o`sish jarayonida qator toksik 
birikmalar ishlab chiqaradi, bu birikmalarining bo`lishi esa, muayyan bakteriyalar 
negizida ishlab chiqariladigan preparatlarning samaradorligini oshiradi. Bakteriyalar 
tomonidan ishlab chiqariladigan toksik preparatlar orasida quyidagi to`rt xil 
komponentni alohida ko`rsatib o`tish mumkin: 
1. 
Alfa-ekzotoksin
, yoki fosfolipaza S-bakteriyalarning o`sayotgan hujayralarini 
mahsuloti. 
Bu 
fermentning 
toksik 
ta`siri 
hashoratlar 
to`qimalaridagi 
almashinmaydigan fosfolipidlaning parchalanishini indusirlaydi va bu narsa o`z 
navbatida modda almashinuvini izdan chiqaradi, eng so`nggida esa hashoratning 
o`limiga olib keladi; 
2. 
Beta-ekzotoksin
, yoki termostabil toksin. Bakteriyani o`stirish suyuqligida 
hujayravni o`sishiga mos holda yig`iladi. Toksin tarkibiga o`zaro teng nisbatda 
adenin, riboza va fosfat kislota kiradi. Beta-ekzotoksinni nukleotidning riboza va 
glyukozaning allosliza kislotasi bilan birgalikdagi birikmasi deb taxmin qilinadi. 
Uning ta`siri, aftidan ATF bilan bog`liq holdagi RNK-polimeraza va 
nukleotidazalarning ingibirlanishi tufayli RNK sintezining to`xtab qolishiga 
bog`liqdir. Toksinning hashoratga ko`rsatadigan ta`sir spektri juda keng, ayniqsa 
uning rivojlanishini dastlabki davrida
Bac. thuringiensis
ishlab chiqaradigan boshqa 
toksinlarga qaraganda uning ta`siri sekinroq bo`ladi va odatda hashoratning bir 
rivojlanish davridan boshqasiga o`tishda yuz beradi. Ko`p to`liq rivojlanish davri :
tuxum - lichinka - qurt – g`umbak – kapalak sikliga ega bo`lgan hashoratlar uchun 

---

- 64 - 
subletal dozali zaharlanishlar qayd qilingan. Hashoratlarning rivojlanish bosqichlari 
bo`yicha olib borilgan tadqiqotlar, beta-ekzotoksinni mutagen ta`sirga ega ekanligini, 
u hashoratlarni gen apparatini ishdan chiqarishini tastiqlaydi; 
3.