M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

 
 
 
 

---

- 89 - 
9. ORGANIK MODDALARNI MIKROBIOLOGIK 
TRANSFORMATSIYALASH VA ULARNI QAYTARILISHINI 
BIOTEXNOLOGIK USLUBLARI
 
Tayanch iboralar
: progesteron, xolesterin, ergosterin, stigmosterin, beta-
sitosterin, pregnenolon, kortikosterol, testosteron, kortizol, estron, kortizon, 
gidrokortizon, 
sterinlarning 
eruvchanligi, 
erituvchilar: 
atseton, 
spirt, 
dimetilformamid, transformator-mikroorganizmlar, xromatografiya uslubi, S-modda, 
gidrokortizon, 
C.linata
, prednizolon, transformatsiyani jadallashtirish, hujayralar 
immobilizatsiyasi, gliseraldegid, dioksiatseton, D-sorbit, L-sorboza, D-sorboza, 
askorbin kislota, qaytarilish, indol, indolilsirka kislota, triptamin, triptofol, metil 
pirimidin, nikotin kislota, 3-piridin karbinol, nikotinamid 
 
9.1. Mikrobiologik transformatsiya haqida umumiy tushunchalar. 
Steroidlarni mikrobiologik transformatsiyasi 
Mikroorganizmlardan sintetik reaksiyalar uchun foydalanishni shartli ravishda 
ikkita yo`nalishga ajratish mumkin: 
- ma`lum komponentlardan tashkil topgan oziqa muhitida mikroorganizmlar 
hujayralari tomonidan muhim biologik faol moddalar va mahsulotlar (antibiotiklar, 
fermentlar, vitaminlar, sterinlar, aminokislotalar va boshqalar) ni biosintezini to`liq 
amalga oshirish; 
- mikrobiologik transformatsiya, ya`ni dorivor va boshqa xalq xo`jaligi uchun 
zarur bo`lgan moddalarni sintezlashga qaratilgan ishlarni kimyoviy va mikrobiologik
bosqichlar orqali maqsadli ravishda sintezlash yo`li bilan ajratib olish. 
Mikroorganizmlar poliferment tizimlarga ega bo`lganligi sababli ekzogen 
organik moddalarni xilma xil foydali mahsulotlar va fiziologik faol moddalarga 
aylantirishi mumkin. Bu jarayon kimyoviy uslubda amalga oshirilganda 20 bosqichni 
o`z ichiga olsa, mikrobiologik uslubda bir bosqichni o`zi kifoya bo`ladi. Bundan 
tashqari bu sintez reaksiyasini mikrobiologik uslubda juda ham oson o`tkazish 
mumkin bo`lsa, kimyoviy yo`l bilan o`tkazish juda qiyin kechadi, qimmatga tushadi 
yoki umuman o`tkazib bo`lmaydi. 
So`nggi yillarda mikrobiologik uslublar kimyoviy uslublardan ustun ekanligi 
tobora ayon bo`lib bormoqda, binobarin murakkab molekulalarning nozik 
o`zgarishlarga duch kelishi, uslubning qulayligi, texnologik jarayonlarning iqtisodiy 
samaradorligi bu fikrlarni to`liq tastiqlaydi. 
Ayniqsa bu uslublarning ustunligi steroidlar kimyosi yo`nalishida o`z isbotini 
topdi. Steroid tabiatli dorivor moddalar sintezida mikroorganizmlar noyob 
reaksiyalarni, xususan 1,2-degirogenlanish, 11 beta-gidroksillanish reaksiyalarini 
o`tkazishga qodir bo`ladilar. Sanoat miqyosida gidrokortizon, prednizon, 
prednizolon, deksametazon kabi muhim dorivor moddalarni biosintezlash
mikrobiologik sintez uslublari ishlab chiqilgandan keyingina mumkin bo`lib qoldi. 
Bu dorilar hozirgi kunda revmatizm, bronxial astma, shamollanish va xronik 
(surunkali) teri kasalliklarini davolashda muvaffaqiyatli ravishda qo`llanilmoqda. 
So`nggi 
paytda 
steroidlarga 
nisbatan 
oddiyroq 
organik 
moddalarni 
mikrobiologik almashinuvi mahsulotlari ham amaliy ahamiyatga ega ekanligi 

---

- 90 - 
isbotlangan. Organik moddalarning asosiy sinflari uchun fermentli mikrobli 
almashinuv tiplari haqidagi ma`lumotlar mavjud. Ko`p mikrobiologik transformatsiya 
jarayonlari bitta yoki bir necha fermentlar tomonidan substrat molekulasini uncha 
murakkab bo`lmagan o`zgarishlarga duch keltiradi. Lekin transformatsiyaga duch 
keluvchi birikma tuzilmasini tubdan o`zgartirib yuboradigan mikrobiologik 
jarayonlar ham uchraydi. 
Mikrobiologik transformatsiya jarayonlari uchun umumiylik shundan iboratki, 
bu jarayonlar natijasida transformatsiyaga uchrovchi moddani molekulyar tuzilmasi 
o`zgaradi xolos, yangidan 
de novo
tarzida sintezlanmaydi. Mikrobiologik 
transformatsiya jarayonida geterosiklik asoslar, pentozalar va fosfatlardan ba`zi 
nukleotidlarning sintezlanishini ham keltirib o`tish mumkin. 
Hozirgi kungacha mikrobiologik transformatsiyani funksional guruhlarning hosil 
bo`lishi va ajralib chiqishiga qarab tasniflanadi. Mikrobimologik transformatsiyaga 
oid asosiy jarayonlar: atsetillanish, oksidlanish, qaytarilish, dekarboksillanish, 
dezaminlanish, glyukozidlarning hosil bo`lishi, gidroliz, metillanish, eterifikatsiya, 
degidrogenlanish, disproporsiyalanish, kondensatsiya, aminlanish, amidlanish, 
demetoksillanish, 
nukleotidlanish, 
gologenlanish, 
demetillanish, 
asimmetrizatsiyalanish, ratsematsiya, izomerizatsiyalarni o`z ichiga oladi. 
Hozirgi
 
kunda steroid birikmalarni almashinuvida biologik katalizatorlarning 
ahamiyati yaqqolroq ko`zga tashlanadi. XIX-asrdayoq ichak bakterial florasi 
xolesterinni koprosteringa, xol kislotani dezoksixol kislotaga aylantirishi ma`lum edi. 
O`tgan asrning 30-yillariga kelib asosiy steroid gormonlarning tuzilishi ma`lum 
bo`lib qolgandan keyin bu birikmalarni ajratib olishda mikroorganizmlarning 
transformatsiyalovchi qobiliyatidan foydalanishga kirishila boshlanildi. 1948-yilda 
steroid molekulasiga mikrobiologik yo`l bilan gidroksil guruhini kiritishga erishildi. 
Faqat