M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

 
 
11-Rasm
. Mog`or zamburug`larini o`stirish jarayonida solishtirma issiqlik 
ajralish dinamikasi (I.M.Gracheva bo`yicha). 
Bunda: 1-
Asp. niger
; 2- 
Asp. oryzae
; 3-
Asp. awamori
. 
 
Oziqa muhitini namligi. 
Namlik kam bo`lgan sharoitda mikroorganizmlar 
noqulay sharoitga tushib qoladi va spora hosil qilishga moyil bo`ladi, bunday 
xususiyatdan ekish materialini ajratib olishda foydalanish yaxshi samara beradi. 
Fermentlarni ajratib olish maqsadida produsentni o`stirganda namlik 55-70 % bo`lishi 
optimal hisoblanadi. 
Oshiqcha namlik esa muhitning yumshoqligiga putur yetkazadi va havoni kirib 
kelishini susaytiradi, natijada biosintez ham susayadi. Aerob ferment produsentlari 
kislorodni konstruktiv almashinuv va ayniqsa energetik almashinuv uchun sarflaydi. 
O`stirishning ikkinchi davrida produsent o`stirilayotgan kameraning bir hajmiga 60 
hajm havo yuborish talab qilinadi va bunda nisbiy namlik 100 % ga yaqinlashuvi 
lozim. Havo sarfi juda kuchli bo`lganligi sababli uni resirkulyatsiya yo`li bilan 
takror-takror foydalanishga harakat qilinadi. Sirkulyatsiyalanadigan havo havo 
sovutqich orqali o`tkazilib undan qayta foydalaniladi, ishlatib bo`lingani esa, filtr 
yordamida tozalanadi va tashqi muhitga chiqariladi. Yuqorida keltirilgan 10-
Rasmdagi texnologiyaga muvofiq produsentni o`stirish kyuvetalarda amalga 
oshiriladi. Ular rux bilan qoplangan tubi perforatsiyalangan temir idishlardan 
tayyorlanadi. Ularning kattaligi 600X800X30 mm bo`lib, perforatsiya 2X20 mm li 
teshiklar tarzida bajarilgan bo`ladi. Ichi to`ldirilgan kyuvetalar etajerkalarga bo`yiga 
qarab har 10-12 sm oraliqda sal qiya qilib joylashtiriladi. Ko`p yarusli harakatchan 
etajerkalar (m hisobida) kattaligi 2X10X2 bo`lgan kameralarga joylashtiriladi. 
Kameralar ikki tomondan germetik eshigi bo`lgan yuklovchi va yukni tushiruvchi 
dahlizi bo`lgan xonaga joylashtiriladi. Har bir kameraning kameralariga 700 kg oziqa 
muhiti ketadi, uni yuklash va yukni tushirishga 4 soat vaqt ketsa, yuvish va 

---

- 88 - 
dezinfeksiyalash uchun 3 soat vaqt sarflanadi. Produsentni bu xil korxonalarda ajratib 
olish juda oddiy bo`lsada, qo`l mehnati ulushi anchagina bo`lganligi sababli tan narxi 
qimmat bo`ladi.
 
Tayyor mahsulotni maydalash va quritish. 
Yuqoridagi uslubda tayyorlangan 
mahsulot muhitning shishgan zarrachalariga yopishgan miseliydan tashkil topgan 
bo`ladi. Tayyor massadan keyingi bosqichlarda foydalanish uchun kattaligi 5-6 mm li 
zarrachalar tarzida maydalash lozim bo`ladi. Bunga xilma-xil maydalash 
apparatlaridan foydalanish orqali erishiladi. Maydalangan mahsulot 40-50 % li 
namlikka ega bo`lib, uni fermentativ faolligini saqlash maqsadida 10-12 % 
namlikkacha quritiladi, quritish 40 
0
C da 30 minut davomida o`tkaziladi. Kukun 
holatiga keltirilgan mahsulot 15-30 kg dan polietilen xaltachalarga qadoqlanadi. Bu 
mahsulot toza ferment preparati bo`lmay, uni toza ferment preparatiga aylantirish 
uchun qo`shimcha tozalash uslublaridan foydalaniladi. 
Ferment preparatlarini tovar mahsuloti sifatida ajratib olish. 
Yuza qismda va 
chuqur o`stirish uslublarida tayyorlangan mikroorganizm produsentlari ko`p 
miqdorda keraksiz moddalarga ega bo`ladi. Ular jumlasiga: produsentning 
biomassasi, o`zlashtirilmagan muhit komponentlari, metabolizm mahsulotlari kiradi. 
Faol oqsillar-fermentlar ulushi hisobiga yuza qismli o`stirishda 1 %, chuqur o`stirish 
uslubida o`stirshda 0,1 % to`g`ri keladi. Fermentlarni ajratish va tozalash juda qiyin 
va qimmatga tushadigan jarayon hisoblanadi. Shu sababli ba`zi holatlarda 
tozalanmagan ferment preparatlaridan to`g`ridan-to`g`ri foydalaniladi: teri va spirt 
sanoatida tozalash darajasi ish sifatiga uncha ta`sir ko`rsatmaydi. Hayvonlar oziqasi 
tarkibiga produsent biomassasini qo`shib berish yem-oziqaning oziqa birligini 
oshiradi. 
Shu bilan birgalikda oziq-ovqat sanoati, to`qimachilik va mikrobiologik 
sanoatlarda, ayniqsa tibbiyotda faqat yuqori darajada tozalab ajratib olingan ferment 
preparatlaridan foydalanilishni alohida e`tirof etish joiz. Fermentlarni tozalab ajratib 
olishning xilma-xil uslublaridan foydalaniladi. Ular jumlasiga: 
1. Produsent-fermentli biomassadan qattiq massani ajratish. 
2. Fermentli eritmani konsentrlash. 
3. Ultrafiltrasiya. 
4. Konsentrlangan fermentli eritmadan fermentlarni organik erituvchilar 
yordamida cho`ktirib ajratib olish. 
5. Xromatografiya uslubida tozalash. 
Ferment preparatlari xilma xil uslublarda ajratib olinadi va ularning hammasi 
quritiladi hamda quritilgan bu preparatlar o`zlarining tozalik darajalariga mos 
tarzdagi faollikni namoyon qiladi. Ularning faollik va namlik ko`rsatkichlari 
standartga moslashtirilgandan keyin germetik qoidalarga rioya qilingan holda 
qadoqlanadi.