M muxamedova

Asosiy va ikkinchi darajali to'sinlar. 
Yuqorida oddiy to‘sin- 
laming meyoriy oichamlari berilgan. Lekin u yoki bu xonaning ichki 
uzunligi 6 yoki 7 m dan ko‘p boisa nima qilish lozim? Masalan: u 10 
m.dan oshiq. Bunda holatda honaning ichi, uning ichi bo'ylab bir, 
ikkiva hatto ko‘p sonli ustun qatorli - pilonlar yoki ustunlar o‘matiladi. 
Ustuniaming har qatorida ko‘p uzun boigan to'sin joylashadi, ular 
asosiy to‘sin yoki proton deyiladi. Progonlar ikkinchi darajali to'sinlar 
uchun ko'ndalang holda o‘rnati!gan, qaysiki bevosita xonani yopadi.
Tayanch qatorlari orasida (pilon yoki ustun) o‘tish yoiaklar va 
galereyalar tashkil etib, nef deb nomlanadi. Ko‘p xonali to* sin

---

konstruksiya oraliq tayanchlari bilan juda qadimiy kelib chiqishga ega. 
U ilk bor mil.av. 3000-yilda Misrda paydo bo‘lgan. Birinchi qurilma -
Gizadagi “sfinks ibodatxonasi” dir. Uch nefli zaldan iborat qurilma 
uncha baland boimagan tosh quyma tik to‘sinlarga ega - to‘sinlar va 
ularga tayanyotgan ikkinchi darajali to‘sinlardan iborat. Progonlar va 
ikkinchi darajali to‘sinlari bilan hozirgi vaqtda ham keng qoilaniladi. 
Shuni yodda saqlash lozimki, yopifuvchilar, shu jumladan, to‘sinlar 
nafaqat foydali ogirlikni oladilar, ular bundan tao‘qari bino devorlari 
orasida konstruktiv aloqalami am alga oshiradilar, hamda bu zarur 
qat’iylikni beradi.
Shift va pollar. Shiftlar - qavatlar orasidagi quyilmaning quyi 
qismi, pol esa yuqori qismi. Shift va pollar to'sinlarga qotiriladi. Agar 
yopiluvchilar yahlit temir beton boisa, u holda maxsus shiftli moslama 
talab qiiinmaydi, yoki ishning quyi qismi suvoq qilinadi.
XIX asming ikkinchi yarmida - XX asming boshlarida binolarda 
ishlatilinadigan temir to‘sinIar ba’zida ulaming orasiga beton plita yoki 
yassi g‘ishtlaravoqlar yonmaydigan qilib toidiriladi. U holda 
toidirilishning quyi qismi suvoq qilinadi.
Birinchi boiimda belgilandiki, ko'pgina eski qurilmalar shiftlar 
bevosita to'sinlarga rnahkamiangan osma qilinadi. Bu holda ulaming 
shakllari ihtiyoriy boigan. Bunday shiftlami moslamasi maxsus 
qoilanilishni va ko'proq murakkab qurilish usullarini talab qilgan.
Pollar sof va qora pollarga boiinadi. Toza pollar yopilishning eng 
yuqori qismidir, ular insonlami harakatlanishlari uchun xizmat qiladi 
va mebellami, jihozlami o‘matish uchun ishlaydi. Qora pollar, sof 
pollar ostida joylashgan va u to‘sinlar 
orasida joylashgan.
Og‘ma ravoqlar. Yopilishning ikkinchi turi - og‘ma ravoqlar. 
Ravoqlar yoki arkalar - egri chiziqli qurilish konstruksiyalariga 
aytiladi, u xonalami va ochiq joylami yopish uchun xizmat qiladi. 
Qadimda oqma tomlar toshdan yoki gishtdan terilgan va panjalar deb 
atalgan, yuqorisini - og'ma tomning kalitiari - chiziqlari, qulfni yuqori 
qismi va unga yuqori nuqtasini tutashtiradi. Panjalar orasini og‘malami 
deb, oraliq og‘ma tom deb hisoblaymiz. Asosiy chiziq qulfli qismdan 
tomda, to‘g‘ri bilan panjaralar tutashgan, og‘ma tomni ko‘taruvchi 
o‘qni tashkil qiladi. Torets tutashmalar markazi, kesmalari, lopet yoki 
og‘maning shekasi deyiladi.

---