M muxamedova

Og‘ma tomning tiplari. 
Og‘ma tomning eng keng tarqalganiari -
qutili, xochli, qutili yoyilmalar bilan egilgan, yelkanli va oynali. Bu 
bilan yonma-yon og‘ma tomlarga, gumbazli og‘ iaiar va konxa deb 
ataluvchilar taalluqli.
Qutili og‘matom ( ill.b) silindrik sirtni hosil qildi. Xochli og‘ma 
tom (ill.v) to‘g‘ri chiziq, ostida keng kesishadi va oichamlari ham teng. 
Egilgan og‘ma tom (ill.j). Xochli, ikki qutili og‘maning kesishuvidan 
hoi boiadi, lekin xochli gumbazdan farqli tarzda bu yerda tashqi 
chiqishlar saqlanadi. Yoyilmalari, ichki qismlari - qayiqchalar. Agar 
xochli gumbaz tik o‘q atrofida aylanma choragi bo‘yicha, ellipsning 
choragi, porabola yoki o‘zga egri chiziq ( ill.a). Sharli sirtni yarmisini 
namoyon qiluvchi gumbazli tom, qavariq gumbaziardir. Yelkanli tom 
qavariq tomni qirqganidan so‘ng uning tayanchlarida to‘rt teng yarim 
segmentlar hosil boiadi ( ill.z)
Agar yelkanli tomi qirqilsa, uning yuqori qismi ushlab turiluvchi 
arkalar. To‘rtta bir-biri bilan bogianuvchi, qavariq uchburchaklar 
yelkanlar deyiladi. Ohirgilari doim gumbazlar uchun konstruktiv

---

tayanchlardek Vizantiya me’morchiligi qurilmalarida va XX asr 
boshlari me’morchilikda qoilanilgan. Oynali tomlar (d ill.) egilgan 
tomni yuqori qismidagi tekisligida yotiq tutashmalardan hosil boiadi.
Tayanch. Tomlar (agar ular yaxlit qo‘yilmagan boimasa) odatda 
bir-biriga tutashuvchi ponasimon toshlar bilan teriladi. Tomning 
ogirligi uning birgalikdagi o‘z ogirligi bilan toshlaming ponasi- 
monligi tufayli panjalarga beriladi. Tayanch nuqtalarga tomning bosimi 
A, N gorizontal kuchiga beriladi va tik В ga beriladi, qaysiki ular 
tayanchlaming qarshiligidan so‘ndiriladi. N kuchi yoyilma deb 
nomlanadi, ikki yoqqa surishga intilib, tayanchlami irgitib yuborishga 
intiladi. Bu tomlar to‘sinli tomlaming keskin farq qiladi. Shuni alohida 
ta’kidlash lozimki, past tomlar o‘ziga hos ko‘p tiralishni tug‘diradi. 
Ohirida toshni ko‘tar:ish o‘qi ortishi unga ogirligi kamayadi.
Hozirgi vaqtda muhandislar tayanch kuchini formulalar orqali 
aniqlashmoqda. Ammo bunday holat hamisha ham kuzatilmagan. 
Mexanika qonunlari bo'yicha hisob-kitoblar qilish birinchi bor XIX 
asming birinchi yarmida qoilanilgan. Avvallari me’moriar qiyin vazi- 
yatda boiib, konstruksiya hajmini “chamalab” aniqlashgan, natijada 
kupollar tayanch kuchini noto‘g‘ri aniqlash holatlari kuzatilgan. Biroq 
tayanishga qaramay tomlami qoilanishi dunyo me’morchiligiga katta 
ta’sir ko‘rsatdi. Gap shundaki, tomlar ko‘p marta, to‘sinli konstruk- 
siyalar bilan taqqoslangan.
Tomli to‘sinlar birinchi bor Qadimgi Rim me’morchiligida keng 
qoilanilgan. Bunga qadar antik Yunoniston tomlarida quyidagilar 
ishlatilmagan: uncha katta boimagan qurilmalar, yunonlar faqatgina 
balkon konstruksiyasini qoilash bilan qoniqganlar. Rim binolari 
xonalari bilan, og‘ma tomlari o‘n metrlab oichangan, bundanda kuchli 
to‘sinlami talab etgan. Rimliklar zalini katta hajmdagi og‘ma ravoqlari
- 43 m bilan yopishgan. Huddi shunday diametr qadimgi Rimda eng 
katta kupol Panteon kupoli hisoblangan.
0 ‘rta asrlarga kelib tomlar qoilanila boshlangan, ammo og‘ma 
ravoqlar keskin kamaygan. Gumbazlar umuman 
ishlatilmagan. Ammo
Uyg‘onish davriga kelib kupollar me’morchilikda katta ahamiyatga ega 
boiadi. Ular oddiy og‘ma ravoqlar bilan birga XX asrgacha qoilanilib 
kelingan. Hozirgi vaqtda ular og‘ma ravoqli kupolli to‘sinlar 
temirbetondan ishlanib, ular katta hajmga ega va konstruktiv 
yengillikka ega.

---

Har doim ham og‘ma konstruksiyalar ravoq ko‘rinishida boim a­
gan. Masalan, yassi ravoqlar ko‘rinishi bo‘yicha tomlarga o'xshashdir. 
Haqiqattan esa, og‘ma ravoq sifatida ishlatilinib, unga tayanch o‘ma- 
tilgan.
Tom. Binoni tugallovchi va uni tashqi ta’sirlardan, ayniqsa, 
birinchi navbatda atmosfera yoginlari: yomgir va qordan saqlovchi 
qoplamaga tom deb ataladi. Tom tashqi qoplama va uni ushlab turuvchi 
stropilalardan iborat. Qoplama va stropillar ostidagi ichki tomi esa 
cherdak nomini olgan. Tomlar bir tomonlama, ikkitomonlama, 
to‘rttomonlama, mansard turlarga boiinadi. Cherdaklar uy vazifasida 
foydalanilganda kengayishini hisobiga ular sinishi mumkin boigan. 
Yuqori gorizontal kesishish joylari oxiri hisoblanadi. Bir tomonga 
og‘gan liniyalar qovurg'a deyiladi. Tushirilgan burchakdagi qovurg‘a 
og‘malami hosil qiluvchi kesishmalar tamov usti deb nomlanadi.
Tomlar iqlimga qarab bir tomonga og‘dirib ishlanadi va bunda 
xomashyo va bino uslubiga ham ahamiyat beriladLTom yopishda temir, 
cheripitsa, shefir va boshqalar ishlatiladi. Temir tomlami o‘rtacha og‘- 
dirish -22°, cheripitsali tomlar -35°,-45°lami tashkil qilgan.Tomlaming 
ushbu turi mazkur obrazlarda ham amalga oshiriladi.
Boshqa tomondagi og‘malar quyidagi holni namoyon qiladi.Bino 
rejasida ichki burchaklari teng o‘rtasidan boiinadi. Ikki qo‘shni 
burchaklar bissektrisalari kesishadi. Kesishish nuqtasidan tom 
oxirining chiziqlari, paralel kamizdan keyingi ikkita boiinish markazi 
va boshqalardir. Murakkab uslubli ko‘rinish ancha murakkab qurilish- 
lami talab qiladi, lekin asosiy prinsipi asl holatida qoladi.
Egri chiziqli xomashyo rejada obreshetkada yotqiziladi. Tekis 
tomlar ko‘proq zamonaviy me’morchilikda qoilanilib,o‘ziga yarasha 
talab va mustahkkam gidroizolyatsiyani talab qiladi.