M ü n d ə r I c a t
Növlərin azalması, səbəb və nəticələri
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.5.3. Növlərin azalması, səbəb və nəticələri
Biomüxtəlifliyin azalmasına səbəb ətraf mühitdən ona təsir edən müx- təlif amillərdir. Onlardan ən vacibi öz həyat fəaliyyəti nəticəsində bir başa
36
və dolayı yolla təsir edən insan faktorudur – antropogen faktor. Su höv- zələrinin faunası ovlanma nəticəsində kasadlaşmışdır. Məsələn, Xəzərdə, Kür və Araz çaylarında, süni sututarlarda, Kür ətrafı çay-dərə göllərində in- tensiv balıq ovu onların həm növ tərkibinə, həm də ümumi sayına ciddi zərbə vurur. Okeanlarda nəzarətsiz ovlanma nəticəsində bəzi balina növ- lərinin sayı o qədər azalmışdır ki, çoxları onların məhvini labüd sayır. Monokultur təsərrüfat – aznövlü sistem özünün təbii dayanıqlığını itirir və insanı əkinləri müdafiə etmək üçün daha çox qüvvə və enerji sərf etməyə məcbur edir: o, torpağı gübrələyir, əkin qatını becərir, alaqlarla mü- barizə aparır. Getdikcə daha az növ burada özünə məskən tapa bilir, be- cərilən torpaqlar getdikcə daha şox səhranı xatırladır. İnsanın müdaxiləsi çox vaxt təbii şərait müxtəlifliyinin azalmasına səbəb olur. Məsələn, sellüloza sənayesində istifadə olunan ağaclara daha əlverişli şərait yaratmaq üçün bir çox ağac cinslərinin məhv edilməsi nəti- cəsində bircinsləşən meəşədə bitki və heyvanların növmüxtəlifliyi onun başlanğıc qrupu ilə müqayisədə kəskin azalır. Təbii məskənlərin dağılması çox vaxt onun fraqmentləşməsi ilə baş- layır. Yazda sibir xoruzu cütləşmə yerinə axışır. Cütləşmə yeri üçün lazım olan meşə sahəsi 5-8 hektrdan az olmamalıdır. Əlverişli olan meşə sahə- lərinin azalması bu növün sayının azalmasına səbəb olur. Azərbaycanda ekosistemlərin fraqmentləşməsi aşağıdakı bir neçə mü- hüm istiqamətdə gedir: təbii qaz və digər yanacaq növlərinin qıtlığı üzündən meşələr qırılır, bəzi qiymətli növlər qanunsuz kəsilir (palıd, qoz, qızılağac və s.), ağac massıvlərinin bir-birindən ayrılması və seyrəlməsi meşələrin təbii bərpasını zəiflədir, torpaqların eroziyasını gücləndirir, heyvanların miqrasiya yollarını kəsir və s. İnsanın fəaliyyəti nəticəsində istənilən təbii amilin dəyişməsi ekosis- temlərin tarazlığının mütləq pozulmasına səbəb olur. Müxtəlif mənşəli – təbii və antropogen çirklənmələr təbii və aqroekosistemlərin məhvinə, müx- təlif pozuntulara səbəb olur. Biomüxtəlifliyin vəziyyətinə dair I Milli Məru- zədə (2004) qeyd edilir ki, Abşeron yarımadasında 10 min hektar torpaq sahəsi neftlə çirklənmiş və ərazinin bitki müxtəlifliyi üçün təhlükəyə çevril- mişdir. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Abşeronda neft buruqla- rından fantan vuran xam neft dərələrdə süni ―neft göllərinə‖ axıdılır və sonra çəlləklərə doldurulmaq üçün limana daşınırdı. Bu isə mazutun torpağa hopmasına və müvafiq qrupların yaşayış mühitindən məhrum olmasıyla nəticələnirdi. Nüvə parçalanması məhsulu olan süni radionuklidlər – Stronsium-90 və Sezium-137 növlərin məhv olmasına səbəb olan faktorlardan ən güclü- südür. Mühitdə pH-ın qiyməti 7-8-dən aşağı olanda turş mühit yaranır, bu da
37
setonövlərin məhvini labüdləşdirir. Su hövzələrində turş mühitin olması su ekosistemlərinin məhsuldarlığını kəskin azaldır. Turş yağışlar göllərin məh- vi ilə yanaşı meşələrin aşınmasına da səbəb olur. Bu yağıntılar digər çirk- ləndiricilərlə birlikdə meşə ekosistemi üçün stress yaradır. Nəzarətsiz və qaydasız urbanizasiya prosesində düşünülməmiş regio- nal ərazi planlaşdırılması nəticəsində çox miqdarda növlərin məskunlaşma mühiti pozulmuşdur. Meşə zolaqları və təbii landşaftlar böyük sürətlə öz yerlərini yeni yaşayış yerlərinə, ticarət mərkəzlərinə, sənaye müəssisələrinə, avtodayanacaqlara və s. verir. Bu işlər adətən plansız baş verir və tənzim- lənmir. XIX əsrin sonunda biomüxtəlifliyin itirilməsinin başlıca səbəbi iqlim dəyişməsi olacaqdır. İqlimin gələcək dəyişilməsi yad növlərin yayılması və torpaqdan istifadə edilməsində baş verən dəyişikliklərlə yanaşı, bəzi növlə- rin miqrasiya imkanlarını məhdudlaşdıracaq və onların nəslinin kökünün kəsilməsini sürətləndirəcək. İqlim dəyişkənliklərinin biomüxtəlifliyə təsiri Bioloji Müxtəlifliyə dair Konvensiyanın üzvlərini çox narahat edir. Bununla yanaşı, iqlim dəyiş- kənliklərinin nəticələrini yumşaltmaqla onlara uyğunlaşmaq imkanları hələ də mövcuddur. Eyni zamanda müəyyən tədbirlər sayəsində biomüxtəlifliyin mühafizəsini yaxşılaşdırmaq olar. Atmosferdə su buxarları, karbon iki oksid və metan kimi qazlar planetdə istixana effekti yaradır. Bunun da nəticəsində troposferdə havanın temperaturunun hətta çox cüzi yüksəlməsi özü ilə bərabər digər çoxsaylı dəyişikliklər törədir. Hazırda atmosferdə havanın temperaturunun hər 1 0 C yüksəlməsi ilə Alyaskada iynəyarpaqlı meşələr yerini şimala doğru təqribən 100 km məsafədə dəyişir. Növlərin temperaturun yüksəlməsi hesabına yüksək dağ rayonlarına doğru yerdəyişmə imkanları çox məhduddur. Bu xüsusən endemik növlərin məskunlaşdığı dağ ekosistemlərinə aiddir. İqlim dəyişməsi dağ ekosistem- lərindəki alp növlərini öz yerlərini dəyişməyə məcbur edir və bəzən növlərin itməsinə gətirib çıxarır. Məsələn, Alp dağlarında bəzi bitki növləri hər 10 ildə zirvəyə doğru 1- 4 m miqrasiya etmiş, əvvəllər zirvədə olan növlər isə itmişdir. Əhalinin sayca sürətlə artması insanları ənənəvi əkinçilikdən intensiv əkinçiliyə keçməyə məcbur etmişdir. Hazırda 15-ə yaxın bitki və 8 heyvan növü insanların ərzaq məhsullarına olan tələbatının əsas hissəsini təmin edir. Dəyişən iqlimə, zərərvericilərə, xəstəliklərə, mürəkkəb becərmə şəraitinə qarşı davamlı yeni sortların seleksiyası üçün ərzaq və kənd təsərrüfatı bit- kilərinin yabanı əcdadlarından istifadə etmək olar. Təəssüf ki, əsas ərzaq bitkilərinin yabanı növlərinin əksəriyyəti itmək təhlükəsi altındadır. |