M ü n d ə r I c a t

Ekoloji  –  coğrafi  sistematika.  Növ  daxilində  fərdlərin  bioloji  xassə-

lərinə  görə  fərqlənməsi  ekotip  adlanır.  Ekotip  –  verilmiş  növün  nisbətən 

irsən  davamlı  formasıdır.  Ekologiya  bitkilərin  üç  vacib  ekotipini  müəyyən 

etdi:  kserofit, hiqrofit  və  mezofit. Mədəni  bitkilərin ekoloji  –  coğrafi siste-

matikasının banisi N.İ.Vavilovdur. O, mədəni bitkilərin növdaxili sistemati-

kasını təklif edib:   

                                                          

---

35 

 

                                                      növ 

                                                         ↓                     

                                              Ekoloji-coğrafi tiplər 

                                                         ↓  

                                              Bioloji növmüxtəlifliyi 

                                                         ↓  

                                               Forma və sortlar   

  

 

 N.İ.Vavilov 1935-ci ildə mədəni bitkilərin 8 yaranma mərkəzini təklif 

etdi.  R.M.Jukovski  Avstraliya,  Afrika,  Avropa  –  Sibir,  Şimali  Amerika 

mərkəzlərini əlavə edib. R.Jukovskiyə görə bitkilərin 12 yaranma mərkəzləri 

var. 

 

1. Çin-Yapon mərkəzi                               7.  Aralıq dənizi mərkəzi 

2. İndonezya- Hind-Çin                            8.  Afrika mərkəzi     

3. Avstraliya mərkəzi                                9. Avropa – Sibir mərkəzi  

4. Hindistan mərkəzi                                 10. Orta -Amerika  mərkəzi     

5. Ortaasiya mərkəzi                                 11. Cənubi Amerika  

6. Önasiya mərkəzi                                    12. Şimali Amerika .  

 

N.İ.Vavilov  mədəni  bitkilərin  yaranma  mərkəzlərini  zamana  görə  iki 

qrupa  bölüb:  ilkin  və  ikincili  mərkəzlər.  İlkin  genetik  mərkəzlər  daha  qə-

dimdən  yaranıb,  ikincili  mərkəzlər  sonradan  yaranıb.  Onların  yaranması 

əkinçilik rayonları  arasında  əmtəə mübadiləsi  və  əlaqələrin inkişafı nəticə-

sində baş  verib.  Bu faktorların və  inkişaf  edən  əkinçiliyin  təsiri  altında be-

cərilən bitki növlərinin yeni istehsalat coğrafiyası yaranıb. Mutasiya, növlər 

arasında  çarpazlaşma  nəticəsində  ikincili  yaranma  mərkəzlərində  yeni  for-

maların xüsusilə güclü yaranması prosesi başladı.  

İlkin yaranma mərkəzləri, adətən mədəni bitkilərin yaranma mərkəzlə- 

ri ilə üst-üstə düşür, lakin belə üst-üstə düşmələr olmaya da bilər. Məsələn, 

buğdanın  ilkin  yaranma  mərkəzi  Zafqaziyadır.  Elə  buradaca  həmin  cinsin 

daha çox növləri və növaltıqları vardır. Beləliklə, bu halda yaranma  

 mərkəzi növmüxtəlifliyi mərkəzi ilə üst-üstə düşür.  

N.İ.Vavilovun mədəni bitkilərin   yaranma mərkəzləri  haqda təlimi -  

irsi  dəyişkənlikdə homoloji sıralar qanunu (bitkilərin yaxın növləri bir sıra 

öxşar  irsi  dəyişkənliklərə  məruz  qalırlar)  və  sistematikanın  ekoloji-coğrafi 

prinsipləri başlanğıc materialın yaradılmaında əsas rol oynayır.