M ü n d ə r I c a t

ġəkil  2.10.  Dəniz  orqanizimlərinin  qida  zəncirində  dieldirin  insektisidinin 

proqresiv toplanma mexanizminin sxemi (Pamad, 1981) 

 

Pestisidlərin  biotransformasiya  –  prosesində  detoksikatsiya  ilə  yanaşı 

toksikifikasiya – yüksək toksikliyə malik olan maddələrin formalaşması baş 

---

112 

 

verir.  Toksiklik  ölçüsü  doza,  başqa  sözlə  maddənin  zəhərlənməyə  kifayət 

edən  miqdarıdır.  Pestisidlərin  zəhərliyi  adətən  təcrübə  qrupundakı 

orqa¬nizm¬lərin 50%-nin ölümü ilə nəticələnən mineral doza ilə müqayisə 

olunur, bu dozaların LD50 simvolu ilə göstərirlər. 

İnsanlar  və  istiqanlı  heyvanlar  üçün  zəhərlik  dərəcəsinə  görə 

pestisid¬ləri belə bölürlər:  

-güclü təsir edən LD50 50 mq/kq-a qədər canlı kütlənin (brom metil 

və b.); 

- yüksək zəhərli -  LD50 200 mq/kq-a qədər (bazudin və b.) 

- orta zəhərli      -  LD50 1000 mq/kq-a qədər (mis kuporosu və s.)  

- az zəhərli         -  LD50 1000 mq/kq-dan artıq olanlar (borda mayesi, 

vitavaks, dialen, neoron, kükürd və s.) 

Hazırda  bu  və  ya  digər  pestisidin  aqroekosistemdə  toplanma  təhlü-

kəsini proqnozlaşdırmağa imkan verən riyazi üsullar işlənib hazırlanıb. 

Pestisidlərin  verilən  təsnifatı  ilə  yanaşı  onların  kompleks  gigiyenik 

təsnifatı  da  mövcuddur.  (E.T.Pestisidlərin  gigiyenası  və  toksikologiyası 

institutu).  Bu  halda  preparatın  təhlükəlilik  sinfi  limitləşdirici  kriteriyaların 

əsasında təyin  olunur, başqa sözlə pestisidin o mənfi  xassəsindən ki,  arzu-

olunma nəticələrin baş verməsi imkanı birinci növbədə ondan asılı ola bilər. 

Orqanizmə kompleks təsir etmə dərəcəsinə görə pestisidləri 4 sinfə ayırırlar: 

I  həddən  çox  təhlükəli;  II  –  yüksək  təhlükəli;  III  –  orta  təhlükəli;  IV  –  az 

təhlükəli.  Pestisidlərin  ekotoksikoloji  qiymətləndirilməsi  şkalası  işlənib  ha-

zırlanıb.  Bu  şakala  kriteriyalar  sistemini  birləşdirir,  onların  arasında  toksi-

koloji-gigiyenik qiymətləndirmə normativə  görə, orqanoleptik xassəyə təsir 

etmə, uçuculuq (buxarların sıxlığı), istiqanlı heyvanlar və insanlar üçün zə-

hərlilik  (LD

50

,  mq/kq),  eləcə  də  onların  orqanizmində  toplama  xassəsi 

(biotoplama  əmsalı);  Torpaqda  ekoloji-arokimyəvi  –  pesistentlik,  torpaqda 

profil üzrə miqrasiya (sm), mədəni bitkilərdə translokasiya, torpaqdan fita-

toksiki təsir, insolyasiya təsirinə qarşı rekreasiya; ekotoksikoloji – təsirin se-

çicilik əmsalı. Bu şkala sadələşdirilmiş halda 2.17 cədvəlində verilib. Krite-

riyalardan  hər  birinə  adekvat  olan  qiymətləndirmə  ballarına  uyğun  eko-

toksikoloji indeks almaq olar. 

Beləliklə,  bir  tərəfdən,  pestisidlərin  tətbiq  olunması  məhsul  istehsa-

lının artmasında vacib faktordur, digər tərəfdən də, məlum oldu ki, onlardan 

istifadə  nəticəsində  ziyanvericilər,  xəstəliklər  və  alaq  otları  azalmadı.  Bun-

dan  əlavə,  məhsula  görə  mübarizədə  insanların  yeni  rəqibləri  üzə  çıxdı: 

həşəratlar  hansı  ki,  əvvəllər  kənd  təsərrüfatında  əhəmiyyət  kəsb  etmirdi; 

bitki  xəstəlikləri  hansı  ki,  əvvəllər  əhəmiyyət  verilmirdi;  alaqlar  hansı  ki, 

əvvəllər  az  olurdu,  bəzən  ekzotik  növ  hesab  olunurdu.  İlk  baxışdan  qəribə 

görünən  dəyişikliklər ətraf mühitdə də baş verirdi. Quşlar nazik və yumşaq 

---

113 

 

qabıqlı  yumurtalar verirdi; sututarlarda balıqlar  məhv olur; getdikcə quşlar 

əsasən yırtıcılar – qida zəncirində son həlqələrindən biri) və xırda heyvanlar 

azalır hansı ki, həşəratlarla qidalanır. Həşəratlar isə külli miqdarda çoxalır. 

Məsələn,  bitki  yeyən  gənələr  az  rast  gəlinirdi,  indi  isə  istehsal  olunan 

pestisidlərin çox hissəsi onlarla mübarizəyə sərf olunur. Məlumdur ki, 50-ci 

illərə  qədər  pambığın  əsas  ziyanvericiləri  pambıq  uzunburunu  və  qutulu 

qurd  idi.  DDT,  taksafen  və  s.  geniş,  istifadəsindın  sonra  pambıq  sonrakı, 

tütün yarpaq yenə tütün hörümçək gənə və pyadenitça xeyli çoxaldı.  

 

C