M ü n d ə r I c a t
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ġəkil 2.11. Bal arısının ailəsinin həyat fəaliyyətinə pestisidlərin təsiri.
Torpağa verilən pestisidlər həmişə orada yaşayan və həyat fəaliyyətli torpaq münbitliyindən asılı olan canlılara mənfi təsir edir. Mis tərkibli pestisidlər nitrifikasiya prosesini dayandırır. Torpağa kimyəvi yükləmələr çox olduqda fitopatogen mikroorqanizmlər dominantlıq etməyə başlayır. Pestisidlərin intensiv tətbiqi torpağın sterilləşməsinə gətirib çıxarır (məsələn, Hindistan və İndoneziyanın bir neçə rayonlarında şəkər qamışı sahələrində). Hesab olunur ki, herbisidlər tətbiq olunan dozadan asılı olaraq, mikro- bosenozlara təsir edir, homeostazı (müxtəlif qrupların sayının müəyyən orta səviyyəsi və ya metabalik proseslərin aktivliyi ətrafında dözümlü tərəddüd etmə) pozur yaradır, dominant formaların rezistentliyini dəyişir, eləcə də represiyaya səbəb olur (geri dönməyən reaksiya). Əgər mikrobioloji fəaliy- 117
yət pestisid təsirindən 60 güb ərzində bərpa olunursa mikrobosenozun reaksiyası geri dönəndir; Əgər mikroorqanizmlərin müəyyən formalarının 50%-dən çoxunun inqibitorluğu vegetasiya dövrünün axırınacan saxlanırsa, reaksiya geri dönməyən sayılır. Herbisidlərin ot örtüyünün olmadığı və zəif inkişaf etdiyi yerdə istifadəsi torpaq eroziyası prosesinin inkişafının ehtimalını çox dəfə artırır. Su – biosferin əsas komponenti və biotanın mövcudluğu üçün əvəz- olunmaz faktor – opestisidlərin yayılmasında əsas nəqliyyat vasitəsi hesab olunur (başqa sözlə pestisidlər su ilə asanlıqla bir yerdən başqa yerə aparılır. Torpaq və qurunt sular, daxili su anbarları, sonra isə Dünya okeanı toksi- kantların cəmləşdiyi axırıncı məntəqə (punkt) olur. Lipofil pestisidlərin əra- zilərdə davamlı istifadəsi, sututarların hökmən çirklənməsinə səbə olur. Toksikantlar bərk və maye axınlarla qarışır. Səth suları qəzalar nəticəsində birbaşa çirklənir. Hesablamalara görə Volqa çayının aşağı axınında və onun deltasında zəhərli kimyəvi maddələrin miqdarı bəzən YVQ-dan min dəfə çox olur. Kubadan düyü əkilən ərazidə orta davamlı herbisidləri tətbiq etdikdə, çox- illik müşahidələrin nəticələri göstərir ki, (Sokolov və b. 1994) suvarma sis- temlərindən Azov dənizi limanlarının Axtaro-Qrivenski sisteminə həmin pestisidlər daxil olur. Ksenbiotiklərin miqrasiyası birbaşa lil hissəciklərinə birləşməklə baş verir. Limanların az sulu olması və zəif axını akvatoriyanın başlanğıcında həmin lil hissəcikləri yığılır və geniş çirklənmiş zonalar yaradır (bir neçə km-lə). Herbisidlərin qrunt sularından və çöküntülərindən itməsi çox gec baş verir. Pestisidlərin tətbiqinin dünya təcrübəsi göstərir ki, onlar özündə potensial təhlükə daşıyır. İnsan üçün zəhərli olmayan pestisid yoxdur. Pestisidlərin saxlanmasında və istifadəsində bir çox hallar baş verir: allergen təsir, kanserogen, mutagen, dəri-aşılayıcı təsir, insanlarda embrio- gen və embriotrop təsir və s. Tətbiq olunan pestisidlərin birbaşa və dolayı təsirindən yaranan neqativ hadisələrin çoxluğu, ekoloji nöqteyi-nəzərdən qanunauyğun səbəb- nəticə əlaqələri və asılılığının olduğunu düşünməyə vadar edir. Mur (Moore, 1967) bu səbəbdən böyük marağa səbəb olur. Tədqiqatçı göstərir ki, pesti- sidlərin təsiri bu sxemlə baş verir: pestisidlər ziyanvericilər, xəstəliklər, alaq otları bir neçə ―ikinci effektlər‖. Faktiki olaraq istifadə olunan pestisidlərin təsiri başqa sxemə tabedir: Pestisidlər Bütün ekosistem Doğrudur ki, başlanğıc məlumatlar ondan çıxan hissəciklər birlikdə tamamilə səhv ola bilər. hazırda ekosistemə tətbiq olunan istənilən pestisid onda dərin dəyişikliklər yaradır. Pestisidlərin təsiri heç vaxt birtərəfli olmur.
118
Pestisidlərə aid olan bütün xassələri cəmləşdirək, aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır: - Bir qayda olaraq, pestisidlər biosferin canlı maddəsinə geniş diapazonla toksiki təsir edir; Aydındır ki, ümumi qəbul olunmuş adlar – herbisidlər, insektisidlər, funqisidlər və s. - bu maddələrin təbii kompleks- lərə və onların komponentlərə mümkün olan real təsiri haqda kifayət qədər təsəvvür yaratmır; - Pestisidlər heyvanlar və insanlar üçün həddən artıq zəhərlidir; - İstənilən aqrosenozda təsir olunan formalar növlərin ümumi sayının çox az hissəsini təşkil edir (biosferdə maksimum 0,5%) pestisidlər tətbiq olunduqda təkcə təsir obyektləri deyil, həm də təsir nişangahı olmayan bir çox başqa növlər, o cümlədən təsir olunan formaların təbii dəyişmələri və parazitləri zədələnir; - Pestisidlər həmişə populyasiyalar əleyhinə istifadə olunur; - Pestisidin təsiri populyasiyanın sıxlığından asılı deyil, lakin onları o vaxt istifadə edirlər ki, artıq təsir obyekti olan populyasiyaların sayı çox artmış olur; - Səhv rəhbərlik nəticəsində ziyanvericilərin məhvinə lazım olduğun- dan çox miqdarda preparat sərf olunur; -
tinin qısa olması (ətraf mühitdə qaldığı müddəti 1-2%-i); -
Pestisidlərin qalıq miqdarı qida (farofik) zəncirdə akkumulyasia (toplanır) və biokonsentrasiya olur; -
-
Zərərli orqanizmlərin pestisidlərə qarşı rezistentliyini yüksək olan formalar yaranır; -
Bir çox faydalı orqanizmlər məhv olur və biosenozlarda qarşılıqlı əlaqələrin dərin pozulması baş verir; -
nəticələrin ehtimalı yüksəkdir. Yuxarıda deyilənlər aşağıda əyani göstərilib. Burada pestisidlə yüklənmənin təsirindən demekoloji və biosenotik effektlərin yaranmasının xüsusiyyətləri aydınlaşdırılır. (Şəkil 1.12) Baş dəyişiklər son nəticədə biotik potensialın azalmasına və bioloji tarazlığın pozulmasına aparır ki, bu da biosfer proseslərində kəskin disbalans yaradır. Obyektiv reallıq tələb edir ki, pestisidlərin istifadəsini tələb edən kimyalaşmanın vəzifələrinin həllində müsbət və potensial mənfi effektlərin arasında dəqiq balans saxlanırdı.
|