M ü n d ə r I c a t

Müxtəlif  ekoloji  şəraitdə  TBK-nın  strukrtur  –  funksional  təşkili. 

Torpaq – biosferin müxtəlif ekoloji faktorlarının təsir etdiyi hissəsidir, buna 

görə də təbiətdə torpağın müxtəlif tip və yarımnövləri yayılmışdır. Məsələn, 

ekoloji  faktorların optimal birliyi  olan cənubda torpaq daha  yüksək bioloji 

aktivliyə  malikdir.  Şimal  torpaqları  zəif  bioloji  aktivliyi  və  özünəməxsus 

TBK-si  ilə  xarakterizə  olunur.  Başqa    sözlə  desək,  fərqli  ekosistemlər 

müxtəlif  torpaq  orqanizmlərinin  iştirakı  ilə  funksiyalaşır  ki,  bu  da  mühitin 

əlverişsiz faktorlarına  ekosistemlərin davamlılığını və torpaq münbitliyinin 

səviyyəsini  şərtləndirir.  Belə  ki,  qara  torpaqlar  yüksək  məhsuldarlığı  və 

toksikantlara  yüksək  davamlılığı  ilə  xarakterizə  olunur.  Şimal  torpaqları  - 

podzol  və  çimli-podzol  torpaqlar  daha  az  münbitliyə  və  antropogen 

çirklənməyə az dözümlüyü ilə fərqlənir.   

Torpağın  tipindən  və  onun  bitki  örtüyündən  asılı  olaraq,  torpaq  bio-

tunun  sayı  və  strukturu  (o  cümlədən  mikroorqanizmlərin)  artıb-azalır.  Su-

varma  şəraitində  boz  torpaqlarda  mikroorqanizmlər  daha  çox  olur.  Şimala 

və cənuba doğru bu tip torpaqlarda mikrobların məskunlaşması azalır.  Mik-

robiota  humus  qatının  üst  səthində,  qida  elemetlərinin  daha  çox  toplandığı 

yerdə  fəaldır,  b.s.  torpaq  münbitliyi  və  torpaq  biotu  qarşılıqlı  əlaqdardır. 

Müxtəlif torpaq-ekoloji  şəraitdə ekosistemlərin funksiyalaşmasının struktur 

dəyişkənlikləri  biokimyəvi  proseslərdə  muxtəlif  qrup  torpaq  biotunun  

iştirakı  ilə  təyin  olunur.  Məsələn,  şimal  ekosistemlərində  bioloji  dövranda 

göbələklər  daha  aktiv  iştirak  edir;  cənuba  doğru  mikrob  senozlarında  bak-

teriyalar və aktinomisetlər üstünlük təşkil edir.  

Müxtəlif  ekosistemlərin  funksiyalaşmasında  mikroorqanizmlərin  növ 

xüsusiyytləri  də  aydınlaşdrılmışdır.  Minerallaşma  prosesinin  zəif  getdiyi 

ekosistemlərdə (çimli-podzol və xüsusilə podzol torpaqlarda) dominant kimi 

üzvi  maddələrin  parçalanmasının  ilkin  mərhələsində  iştirak  edən  növlər 

çıxış  edir  (Bac.cereus,  Bac.virgulus,  Bac.agglomeratus).  Üzvi  maddələrin 

daha  dərin  trasformasiyası  Bac.idosus,  Bac.mezentericus,  Bac.subtilis  işti-

rakı ilə gedir. Yaxşı azot rejimli torpaqları olan ekosistemlərdə Bac. megath-

erium  rüşeymləri  olur.  Həddən  artıq  qurqalıq  olan  ekosistemlərdə  Bac. 

mezentericus niger dominantlıq edir.  

Beləliklə,  mikrob  senozunun  strukturuna  görə  və  xüsusilə,  mikro-

orqanizmlərin növ tərkibinə görə, torpaqəmələgəlmə prosesinin müddəti və 

ekosistemin vəziyyəti haqda fikir söyləmək olar.  

Torpaqda  yaşayan canlı orqanizmlər öz aralarında və abiotik mühitlə 

qarşılıqlı  əlaqədə olur. Bu qarşılıqlı təsir  ya trofik,  ya da metabolik  xarak-

terli olur. Belə əlaqə və qarşılıqlı təsirlər torpaq münbitliyinin səviyyəsini və 

torpağın  ―sağlamlığının‖  vəziyyətini  müəyyənləşdirir.  Yırtıcı-qurban  siste-

mindəki əlaqə trofik tip əlaqəyə misal ola bilər. Torpaq mühitində bu əlaqə 

---

132 

 

heyvanlar  və  onların  qidalandığı  mikroorqanizmlər  arasında  baş  verir.  Bit-

kilərdə  nitrifikasiya  bakteriyaları  və  s.  Nitrobakteriyalar  nitroza  bakteriya-

larının yaratdığı nitratları istifadə edir.