M ü n d ə r I c a t
Ərazinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.9. Ərazinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin
kriteriyaları
2.9.1. Ümumi qaydalar Ekoloji problemlərin kəskinləşdiyi ərazilərdə, bunun nəticəsi olaraq əhalinin həyat fəaliyyəti və sağlamlığı pisləşir, təbii ətraf mühiti ciddi pozulan xüsusi zonaların hüquqi status alması qanunauyğundur. Ekoloji situasiyaların çox kəskinləşdiyi regionlarda, harda ki, təbii mühitin vəziyyəti əhalinin həyatı üçün təhlükə yaradır, ayrı-ayrı ekoloji poblemlər və ya oların 219
cəmi isə böhran halına çatırsa, əlverişsiz şəraitin bu və ya digər ərazisi ya- ranma mexanizmi və neqativ nəticələrin mümkün olan neytrallaşma tədbir- ləriylə fərqlənirlər. Buna görə də fövqəladə ekoloji hadisələr və ya ekoloji fəlakət zonasının seçilməsi ekoloji problemlərin həllinə təkan verməlidir (məsələn, uyğun texnoloji istehsalın, suyun və havanın təmizlənməsi üçün qurğuların tətbiqi, əlavə müalicə - istirahət obyektlərinin tikilməsi üçün maliyə və maddi ehtiyatların prioritet ayrılması yolu ilə). 90-cı illərdə Rusiyada aparılan analizlərin nəticəsi göstərdi ki, ən çox əlverişsiz ekoloji hadisələr (kəskin və çox kəskin) bütün ərazinin 15% - də - 2,5mln.km 2 -də qeyd olunmuşdur. Deqradasiyaya uğramış otlaq sahələri də nəzərə alınarsa, bu ərazi 18-20%-ə çata bilər. Şəhər əhalisinin 20%-i ekoloji əlverişsiz şəraitdə yaşayır. Federasiyanın bir çox subyektlərində xüsusi eko- loji əlverişsiz zonalar qeydə alınır. Bu ekoloji təhlükəli vəziyyətlər əsasən antropogen təsirlərdən sonra yaranır: dağ-mədən işlərindən sonra, qurunun, su obyektlərinin çirkləndirilməsi, atmosferin sənaye və nəqliyyat fəaliy- yətindən pisləşməsi, meşə massivlərinin yanma və qırılması nəticəsində deqradasiyaya uğraması, xüsusi mühafizə olunan təbii ərazilərin rejiminin pozulması, radioaktiv çirklənmə və s. 1992-ci ildən ətraf təbii mühitin və insanların sağlamlığının qiymət- ləndirilməsi üçün ərazinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin krite- riyaları müəyyən olundu. Ərazinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsində və ekosistemin, onun biotik və abiotik komponentlərinin vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin ən geniş və informativ kriteriyalarının seçilməsində kompleks yanaşma məqsədəuyğundur. Belə yanaşmanın ilkin konseptual qaydası ayrı-ayrı mü- hitlərin ballarla ifadə olunan vəziyyətlərinin mexaniki cəmləşdirilməsindən və bütövlükdə ekosistemin vəziyyətinin qiymətləndirilməsindən imtina et- məkdir. Bu halda təbii komponentlərin funksional vəhdəti nəzərə alınır, baş- qa sözlə ümumi qiymət biotik və abiotik faktorların vəziyyətinin qiymətlə- rindən formalaşır. Ekosistemin vəziyyətini kifayət qədər etibarlı informasiya almağa imkan verən məhdud sayda kriteriyalarla qiymətləndirirlər. Belə yanaşmada həm subyektivizmdən qaçılır, həm də ekosistemin vəziyyətini müəyyənləşdirən səbəbin açılmasına imkan yaranır ki, bu da dəqiq təbiəti sabitləşdirən tövsiyyələrin hazırlanması üçün əsasdır. Baxılan konseptual qaydalar ilkin informasiyanın kifayət qədər qənaətlə alınmasını təmin edir (müxtəlif statistik məlumatlar, aerofotoçəkiliş materialları, laboratoriya analizlərinin məhdud həcmi). İlkin nəticələrin bu cür qiymətləndirilməsi ən geniş həcmli və xərcli tədqiqatların planlaşdırıl- masına imkan verir.
220
Praktiki olaraq konsepsiyanı həyata keçirmək olar bir şərtlə ki, həm həm ekosistemin, həm də onu yaradan komponentlərin qiymətləndirilməsinə vəhdət halında yanaşılsın. Ərazinin ekoloji vəziyyətinin təsnifatı təbii - antropogen pozulmalar nəticəsində ekoloji əlverişsizliyin dərəcəsinin artmasına görə müəyyən olunur: nisbətən əlverişli – N (norma); gərgin və ya şərti- əlverişli R (risk); böhranlı və ya qeyri-qənaətbəxş – B (böhran) fövqəladə ekoloji hadisələr zonasına oxşar olan; qəza vəziyyəti (fəlakət) –F ekoloji fəlakət zonalarına uyğun gəlir. Bu səviyyələrə ayrılmanın əsasında ekosistemlərin pozulmasının də- rinliyinə və geri döməyən olmasına görə sıralanması, başqa sözlə, morfoloji faktorların real fiziki ifadələri durur. Aşağıdakı pozulma zonalarını və vəziyyətlərin siniflərini fərqləndirmək qəbul olunur: Ekoloji norma, (N) və ya ƏTM vəziyyətinin qənaətbəxş sinfi, ekosis- temin məhsuldarlığı və davamlığının hiss olunacaq dərəcədə pozulmayan ərazilərini, onun nisbi sabitliyini əhatə edir; əhalinin sağlamlığı kafidir. Qiy- mətləndirmənin birbaşa kriteriyalarının qiyməti YVQ-dan və ya fon qiy- mətindən aşağıdır (deqradasiya torpaqları sahənin 5%-dən çox deyil).
məhsuldarlığı və davamlığı hiss olunacaq qədər pozulan ərazilər mövcud- dur, onun vəziyyəti qeyri-sabitdir, ekosistemi spontan deqradasiyaya uğrada bilər, lakin hələlik geri dönən pozuntularla. Ərazi ağılla təsərrüfat istifa- dəsini və onun yaxşılaşdırılması üçün tədbirlərin planlaşdırılmasını tələb edir; əhalinin sağlamlığı bir qədər pisləşib. Qiymətləndirmənin birbaşa kri- teriyalarının qiyməti YVQ- dan bir qədər yüksəkdir, (deqradasiya torpaqları sahənin 5- 20% -i qədərdir). Ekoloji krizis, (Böhran B) və ya ƏTM qeyri-qənaətbəxş sinfi (föv- qaladə ekoloji situasiyalar). Bu zonaya çətin dönən pozuntularla ekosistemin məhsuldarlığı kəskin aşağı düşür və davamlığı itir; əhalinin sağlamlığı ciddi təhlükə altında qalır. Təbii ekosistemlərin vəziyyətində davamlı mənfi dəyişikliklər baş verir (növ müxtəlifliklərinin azalması, ayrı-ayrı bitki və heyvan növlərinin yoxa çıxması, genofondun pozulması). Ərazinin seçmə təsərrüfat istifadəsi və onun dərindən yaxşılaşdırılmasının planlaşdırılması lazımdır. Qiymətləndirmənin birbaşa göstəricilərin qiyməti YVQ-dan xeyli yüksəkdir (deqradasiya torpaqları sahənin 20-50%-ni əhatə edir).
darlığını tamamilə itirmiş ərazilərini əhatə edir; əhalinin sağlamlığı əhəmiy- yətli dərəcədə pisləşib. Təbii ekosistemlrin dağılması baş verir (təbii tarazlıq pozulur, flora və fauna deqradasiyaya uğrayır, genefond məhv olur). 221
Qiymətləndirmənin birbaşa kriteriyalarının qiyməti YVQ-dan çox dəfə artıq olur (deqradasiya torpaqları sahənin 50 %-dən çoxdur). Qeyd olunduğu kimi, daha reprezentativ göstəricilərə görə zonaların xarakteristikası və ərazinin ekoloji vəziyyətlərinin sinifləri verilir, ancaq mütləq qiymətləndirmənin tematik, məkan və dinamik kriteriyalarının isti- fadəsi və qarşılıqlı hesabatı ilə birgə. Qeyd etmək vacibdir ki, ekosisteminin vəziyyətinin vahid inteqral göstəriciləri mövcud deyil, lakin daha repre- zentativ göstəricilərin sayı optimal minimuma çatdırıla bilər. Buna görə də, ərazinin vəziyyətinin ekoloji qiymətləndirilməsi, geosferin (yaşayış yerinin) vəziyyətini açmaqla, ekosistemin vəziyyətinin inteqral morfoloji qiymətlən- dirilməsindən ibarət ola bilər. Yalnız bu cür qiymətləndirmək olar ekosis- teminin müsair vəziyyətini, eləcə də texnogenezin təsirini nəzərə almaqla, həm də bu vəziyyətin səbəblərini. Ayrı-ayrı ərazilərin ekoloji vəziyyətini qiymətləndirən kriteriyaların seçilməsinə və əsaslandırılmasına xüsusi diqqət ayırmaq lazımdır. Ekosisteminin və geosfer qabığının vəziyyətini qiymətləndirən göstəri- cilərin təsnifatına və ierarxiyasına bir necə yanaşma mövcuddur. Yüklə 11,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|