M ü n d ə r I c a t

Kənd təsərrüfatı yerlərində digər deqradasiya torpaqlarının 

xarakteristikası və intensivliyi

 

 

Deqradasiyaya uğramış 

torpağın növü 

Kənd təsərrüfatı  yerləri 

O cümlədən şum 

Mln.ha 

Üm.sahədən 

%-lə 

Mln ha 

Üm.sahədən 

%-lə  

Duzlaşmış 

16,3 

8,2 

4,5 

3,7 

Şorakət  

Turş 

22,9 

51,5 

11,6 

26,1 

9,9 

41,6 

8,2 

34,4 

Rütubətli 

16,1 

8,1 

6,8 

5,6 

Bataqlaşmış 

9,6 

4,8 

2,2 

1,8 

Daşlarla zibillənmiş 

12,2 

6,2 

3,932 

 

. 

Rushidrometin  məlumatlarına  görə  ümumilikdə  Rusiyada  21  adda 

pestisidlərlə çirklənmiş torpaqların sahəsi müayinə olunan torpaqların  11,4% təşkil 

edir. 

 

3.1. Su eroziyası nəticəsində şum qatından torpağın itirilməsinin qiy-

mətləndirilməsi 

RF- nın çox böyük hissəsində torpaqların dağılmasının əsas səbəbi qar 

sularının axınlarıdır. Eroziyanın ən aktiv ocaqları Qeyri-Qaratorpaq, MQV, 

Önural, Qərbi Sibir, Altay ölkəsi, başqa sözlə ilkin mənimsənilmiş təsərrüfat 

yerləri. Təmiz şəkildə əhəmiyyətli sel sulsrı eroziyası Qara dəniz sahillərin-

də, Şimali Qafqazda və Uzaq  Şərqdə  üstünlük təşkil edir.     

Əkin torpaqlarından qar suları ilə torpaqların yuyulub aparılması (M

t

, 

t/il)  aşağıdakı  formula  ilə  hesablanır  (Torpaqların  aqroekoloji  qiymətlən-

---

320 

 

dirilməsi, aqrotexnologiya və əkinçiliyin adaptiv-landşaft sisteminin lahiyə-

ləndirilməsi, 2005):           

 

e

n

t

k

S

L

M

M

.

.

.

.

sin

.

.

.











        (3.1) 

 

burada,  ρ-  əazinin  nəmlik  dərəcəsinin  əmsalı;  ρ=0,132  –  meşə  zonası;  ρ= 

0,115  –  meşəçöl  zonası;  ρ=0,103  –  çöl  zonası;  M-  şum  qatından  torpaqların 

yuyulmasının  orta  çoxillik  qiyməti  (t/ha);  L-suyun  bölünməsindən  torpağın 

yuyulmasının  təyin  olunduğu  yerə  qədər  olan  məsafə,  m-lə;  π–  yamacların 

profilinin torpaqların yuylmasına təsirinin uçotunun əmsalı; π =1 – düz; π= 0,86 - 

əyri; π=1,17 – şişkin;  π=1,06 – mürəkkəb ( birinci üç profilin birliyi); S

n 

– tirpaq 

örtüyü  tipinin  (yarımtipinin)  sahəsi  (Cədvəl  3.4);  λ–  torpağın  eroziyalılıq 

dərəcəsinin  torpağın  yuylmasına  təsirini  xarakterizə  edən  əmsal:  λ=  0,88  – 

yuyulmamış və zəif yuyulmuş;  λ=1– orta yuyulmuş; λ=1,14 – güclü yuyulmuş;  k

e 

 

- yamacın ekspozisiyasının yuyulmaya təsirinin əmsalı: k

e 

=0,82 – şimali;  k

e

= 1,18 

–  cənubi;  k

e

=1,05  –  cənub-şərqi  və  cənub  qərbi;  k

e

=0,95  –  şimal-şərqi  və  şimal- 

qərbi; k

e

 =1 – şərqi və qərbi.  

Şum qatından ortaçoxillik axınların xəritəsinə əsasən  torpaq  tiplərinə  

(yarımtiplərinə) (S

n

) düzəliş   

Leysan yağışları sularından torpaqların yuyulması (M

l

, t/ha) aşağıdakı 

formula ilə hesablanır:  

 

A

s

L

i

M

n

i

























sin

    (3.2) 

 

Burda, i – maksimal 30 dəqiqəlik leysan yağışlarının intensivliyi; A – 

aqrofonun növündən asılı olan parametr: A =5,9 – par (herik); A=4 – becə-

rilən; A=1 – sıxörtüklü; A=0,2 –boş torpaqlar (dincə qoyulmuş).  

Misal. Boz meşə torpaqlı becərilən dənli  növbəli əkin sahəsində əri-

miş qar suları və leysan yağışları sularından torpaqların yuyulmasının təyin 

olunması tələb olunur.