M ü n d ə r I c a t

FƏSĠL I.      

Ekologiyadan ümumi məlumatlar

 

 

1.1. Ekologiya elminin inkişafının qısa tarixi oçerki 

 

1.1.1.  Ekologiya  elminin  formalaşması.  Ekologiyanın  yaranması 

insan  cəmiyyətinin  yaranması  və  inkişafı  ilə  qırılmaz  baglıdır.  İndiki  və 

gələcək  insan  nəslinin  sosial  xüsusiyyətlərinin  formalaşmasında  biotik 

başlangıc  əsas  rol  oynayır.  "Kapital"  əsərinin  müəllifinin  qeyd  etdiyi  kimi 

nə qədər ki, insanlar mövcuddur təbiətin tarixi və insanların tarixi bir-birini 

qarşılıqlı  tamamlayır.  İnsan  populyasiyası  inkişaf  etdikcə  həyatını  təmin 

etmək  üçün  təbii  ehtiyatlardan  daha  çox  istifadə  edirdi.  Təbiətlə 

münasibətdə olan insan ətraf mühitlə əlaqəni və ondan asılı oldugunu dərk 

edirdi.  Nəticədə  təbiətə  münasibətində  "məqsədyönlü  vərdişlər  qazanırdı, 

eyni  zamanda  kor-təbii,  şüuraltı  təbii-elmi  və  ekoloji  biliklərin  cücərtiləri 

formalaşırdı". 

Paleolit dövründə qayalar üzərində ovçulugu, heyvandarlıgı, bitkilərin 

becərilməsini  əks  etdirən  şəkillər  indiyədək  saxlanılır.  Şübhə  yoxdur  ki, 

qədim  insan  -  ovçu  və  ya  bitki  yıgan-  onun  üçün  faydalı  olan  bitkilərin 

yetişmə tarixini, isti və soyuq, quru və  yağıntılı dövrlərin başlanma tarixini 

bilirdi.  Bu  cür  məlumatlar  qədim  yunan,  indus,  çin,  tibet  və  avropa  yazılı 

mənbələrində  az  deyil.  Efiopiyada  Aksum  çarlıgında  hüquq  normaları  var 

idi: çay balıgı, quşlar, çöl və meşə məməli heyvanlarını alıb-satmaq qadagan 

idi.  Yüksək  daglıqlarda  yaşayanlar  torpaq  becərmədən  və  heyvan  otar-

maqdan azad idilər, lakin dagların aşagı qatlarında su axınlarının təmizliyini 

qorumalı idilər. Qədim insanların müdrüklüyü ilə fəxr etmək olar. 

Təbiət biliklərinin inkişafında əsaslı xəzinə antik alimlər oldu. Belə ki, 

qədim yunan filosofu Empedokl (490 - 430 il b.e.ə.) bitki və mühit arasında 

əlaqə  olması  haqda  ilkin  fikirlər  söyləmişdir;  təbii  seçmə  nəticəsində  hey-

vanların təkamülü ehtimalı da ona aiddir. 

Aristotel  (384-322  il  b.e.ə.)  "heyvanların  yaranması  haqda"  məqa-

ləsində  heyvanların  ilk  təsnifatını  təklif  etdi.  Heyvanların  yaşama  yerinə 

uygunlaşma  qabiliyyəti  onların  morfoloji  xüsusiyyətlərinin  ətraf  mühit  şə-

raitindən asılılığını fəsli və gündəlik aktivliyini, qidalanma xüsusiyyətlərini 

və  s.Teofrast  (372-287  il  b.e.ə.)  -  Aristotelin  şagirdi  -  "Bitkilərin  tədqiqi" 

məqaləsində  təxminən  500  bitki  növünün  təsvirini  verib.  Yaşama  yerinə 

görə onları təbii qruplaşmalara ayırmaqla, prakti olarag geobotanikanın əsa-

sını yaratdı.          

Qədim  yunan  alimləri  determinizm  nəzəriyyəsinin  əsasını  qoydular, 

təbiət  və  cəmiyyət  arasında  qarşılıqlı  əlaqəni,  təbiət  qanunlarına  uygun 

davranmağı öyrəndilər. 

---

6 

 

Təbii  elmlərin  sonrakı  inkişafı  Qədim  Roma  alimlərinə  aiddir.  Xüsu-

sən Böyük Piliniyanın (23 - 79 il b.e.ə.) çoxcildli "Təbii tarix " əsərində bo-

tanika, zoologiya, meşə təsərrüfatına aid məlumatları ümumiləşdirdi. 

Bizim eranın 1 əsrində alim - aqronom Kolumell artıq gübrənin əhə-

miyyətini  yaxşı  bilir,  aqrotexnikanın  xüsusiyyətlərini  və  kənd  təsərrüfatı 

bitkilərinin böyuməsində əhəmiyyətini bilirdi. 

Orta əsrlər epoxasında təbiətin öyrənilməsində  uzunmüddətli  durgun-

luq yarandı. Sxolostika və ilahiyyatçılıq hökm sürürdü, lakin elm üçün agır 

olan bu dövrdə Pizadan Leonardo (İtaliya 1202) maraqlı ekoloji mülahizələr 

irəli sürdü. 

İngilis R.Bekon (1214-1294) orqanizmlərin mövcud oldugu şəraitdən 

asılı  oldugunu  təsvir  etdi.  Müalicəvi  otların  tətbiqi,  mədəni  bitki  və  hey-

vanlar haqda məlumatlar toplanırdı. 

Marko  Polo  və  Afanasiya  Nikita  uzaq  ölkələrin  təbiətini  öyrənmək 

üçün səyahətə çıxırdılar. 

İntibah  epoxasının  əvvəllərində  təbiət  elmlərinin inkişafında  yüksəliş 

vardı, ekoloji əhəmiyyətli yeni-yeni məlumatlar meydana gəlirdi. Ətraf alə-

min öyrənilməsi  prosesi  aktivləşirdi.  İngilis  alimi R.Boyl  1670-ci  ildə ma-

hiyyətcə  ilk  ekoloji  eksperiment  qoydu:  aşagı  atmosfer  təzyiqinin  müxtəlif 

heyvanlara  təsirini  öyrəndi.  16  il  keçdikdən  sonra  başqa  ingilis  alimi  Corc 

Rey  (1686)  növ  konsepsiyasının  əsasını  qoymaqla  növlərin  ayrılma-sının 

bioloji  kriteriyalarını  tədqiq  etdi,  hansı  ki,  sonralar  K.Linney,  J.B.Lamark, 

Ç.Darvin və b. fnkişaf etdirdi. Turneforu (Fransa, 1700) ilk dəfə olaraq dag 

qurşagındakı  bitkilərin  düzənlikdə  horizontal  paylanmış  bitkilərlə  müqa-

yisəli  təsvirini  verdi.  Elmi  mikroskopiyanın  əsasını  qoyanlardan  biri  olan 

Anton Van  Levenhuk ilk dəfə  heyvanlar  arasında qida zənciri  və  mexaniz-

minin idarə olunmasına diqqət verdi. Fenoloq və elmi sistematikanın əsasını 

qoyan Karl Linney "Təbiətin iqtisadiyyatı" və "Təbiətin ictimai quruluşu"- о 

vaxtlar  dissertasiya  adlandırırdılar  -  "iqtisadiyyat"  dedikdə  müəllif  bütün 

təbii cisimlərin qarşılıqlı münasibətini başa düşürdü. Tədqiqatçı hesab edirdi 

ki, təkcə canlıların çoxalması deyil, həm də onların məһvi də labüddür, belə 

ki,  bir  orqanizmin  məhvi  başqa  orqanizmlərin  yaşamasına  imkan  verir. 

Təbiətin müvəffəqiyyəti bunlarla təmin olunur. K.Linney mahiyyətcə  biotik 

dövran anlayışının əsasını qoydu. 

Fransız  təbiət  tədqiqatçısı  J.Byuffonun  36  cildlik  "təbii  tarix"  əsər-

lərinin  üstündən  sükutla  keçmək  olmaz.  Bu  çoxcildlikdə  mühitin  bitki  və 

heyvanları  həyatına  təsiri  əsaslandırılmışdı  (hər  şeydən  əvvəl  iqlim  və 

ərazinin xarakteri ). 

Müəllifin  fikrincə  heyvanların  sayının  artımı  həndəsi  proses  üzrə 

gedir. Belə oldu ki, sonralar bu ideya iqtisadiyyatla maraqlanan ingilis keşişi 

---

7 

 

T.R.Maltusun (1766-1834) adı ilə baglı oldu. 200 il əvvəl (1798) "Əhalinin 

yerləşməsi  prinsipləri  haqda  təcrübə"  kitabında  bu  günədək  davam  edən 

elmi  mübahisələrin predmeti  olan cəmiyyətin taleyi  haqda düşüncələrə sti-

mul verdi. Maltusun fikrincə əhalinin sayı həndəsi silsilə üzrə, yaşama amil-

ləri isə riyazi silsilə üzrə artır. Nəticə - əhalinin yerləşməsi, böyüməsi tempi 

ilə  yaşama  vasitələrinin  artımı  arasında  obyektiv  partlayış,  N.F.Reymersin 

(1993)  müvəffəqiyyətli  təyininə  görə  müasir  traktovkada  Maltus  konsepsi-

yasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, iqtisadi əhəmiyyətli məhsulun alınma-

sına sərf olunan enerjinin artımı proporsional cavab vermir. Şübhəsiz, insa-

na  da  bioloji  növ  kimi  həndəsi  silsilə  üzrə  çoxalma  tamamilə  uygun  gəlir. 

Bu pozisiyadan baxılan nəzəriyyə özlüyündə ciddi elmi təlim kimi öyrənil-

məlidir.  İndi  iki  əsr  əvvəl  Maltusun  qoydugu  problem,  ciddi  kəskinləşib, 

daha  təhlükəli  olub.  Bütün  həqiqətlər  əhalinin  artan  tələbatı  ilə  planetin 

kasıblaşan  ehtiyatları  arasında  disbalansla  üzə  çıxır.  Əgər  Maltusu  yalnız 

demoqrafik  artımın  qida  istehsalı  ilə  uygun  gəlmədiyi  narahat  edirdisə,   

müasir  situasiya  dəfələrlə  mürəkkəb  görünür.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu 

gün konstruktiv qərar göstərmək çətindir. 

Bu  dövrdə  rus  elminin  inkişafı  da  kənarda  qalmamışdı.  Hər  şeydən 

əvvəl M.I.Lomonosovun ətraf mühitin orqanizmə təsiri fikirləri bu günədək 

öz  əhəmiyyətini  itirməyib.  XV11  əsrdə  S.P.Krasennikov  (1756),  İ.İ.Lepe-

xin, P.S.Pallas Rusiya dövlətinin müxtəlif əyalətlərinə səyahət edərək, bitki 

və heyvan növlərinin tərkibi, eləcə də onların dinamikasının konkret yaşayış 

yerində  ətraf  mühitin  dəyişməsindən  asılı  oldugu  haqda  geniş  məlumatlar 

yığdılar. 1775-ci ildə rus alimi A.A.Koverznev "Heyvanların yenidən yaran-

ması  haqda"  ciddi  işində  canlı  orqanizmlərin  dəyişməsinin  yaşama  şəraiti 

faktorlarından asılı oidugunu əsaslandırdı. 

Çəkilən adlar arasında Andrey Timofeyeviç Bolotovun adı xüsusi yer 

tutur  (1738-1833).  Onun  qəbir  daşı  üzərində  sadəcə  yazılıb:  "Kollejskiy 

assesor" – inqilaba qədərki rusiyada 8-ci sinfə aid olan vətəndaşlıq rütbəsinə 

uyğun idi. Həqiqətdə isə o, ciddi axtarışçı və yaradıcı idi. O, mühitin orqa-

nizmə  təsirini  öyrənmiş,  orqanizmin  yaşayış  yeri  haqda  ilk  təsnifatı  yarat-

mış,  orqanizmlər  arasında  qarşılıqlı  münasibət  anlayışına  toxunmuşdur. 

1770-ci  ildə  "Torpagın  gübrələri  haqda"  görkəmli  traktovkasında  müəllif 

tamamilə  aydın  qeyd  edir  ki,  bütün  bitkilər  minerallar  çarlıgına  aid  olan 

çoxlu miqdarda maddələrdən ibarətdir. Belə ki, bitki kökləri xüsusi mineral 

hissəciklər sorur və həmin maddələr torpaqda kifayət qədər vardır. Bolotov 

eyni zamanda qeyd edirdi ki, torpaqda kifayət qədər qida maddəsinin olması 

-  hələ  hər  şey  demək  deyil,  lazımdır  ki,  o  torpaqda  bitkinin  mənimsəyə 

biləcəyi  formada  olsun.  Maraqlıdır  ki,  30  il  keçəndən  sonra  Berlin  Elmlər 

Akademiyası  bitkilərin  qida  mənbələrinin  öyrənilməsi  üçün  müsabiqə  elan 

---

8 

 

etdi (1800). Mükafat məşhur alim Şraderə təqdim olundu: o, bitkinin lazım 

olan  maddələri  sudan  götürdüyünü  təsdiqləyirdi.  Yalnız  X1X  əsrin 

ortalarında  Bolotov fikri qələbə  çaldı, hansı  ki,  onsuz müasir  əkinçiliyi tə-

səvvür  etmək  agıla  sıgmır.  A.T.Bolotov  ekoloq  deildi,  lakin  onun  müşahi-

dələrinin  çoxlu  nəticələri  bu  günədək  əhəmiyyətini  itirməyib,  onu  müasir 

ekologiyanın banilərindən biri hesab etmək olar.  

Əslində  yalnız  indi  A.T.Bolotov  yaradıcı  irsinin  əhəmiyyəti  başa 

düşülür. XVIII  əsrdə bütövlükdə öyrənilən təbiət hadisələrinə ekoloji baxış-

lar  formalaşırdı.  X1X  əsrin  əvvəllərində  görkəmli  fransız  bioloqu  J.B.La-

markın "Hidrogeologiya" (1802) və çoxcildli məcmuəsi "Zoologiyanın fəl-

səfəsi"  (1809)  nəşr  olunur.  "Hidrogeologiya"  -  da  müəllif  biosfer  təliminin 

əsasını verib və alman alimi K.F.Burdaxın fikrindən xəbəri olmadan (1800)  

biologiya  termini  təklif  edir,  ona  geniş  məna  verir.  Onun  "Zoologiyanın 

fəlsəfəsi"  əsəri  təbiətin  inkişafı  konsepsiyasının  əsasını  qoydu.  ―Orqanizm-

mühit" sistemində qarşılıqlı təsir təkamülünün əsasını yaratdı. J.B.Lamarkın 

qazanılmış  əlamətlərin  irsən  ötürülməsinin  mümkünlüyü  haqda  ideyası, 

məlum oldugu kimi biologiyada mühüm rol oynayır. 

Ekologiyanın,  xüsusən,  aqroekologiyanın  inkişafında  alman  alimi  

Libixin 1840-cı ildə nəşr olunan "Kimya əkinçiliyə və fiziologiyaya əlavədə‖ 

kitabı  bitkilərin  qidalanması  baxışlarında  köklü  dəyişikliklər  yaratdı.  Вu 

kitabda  bitkilərin  qidalanmasının  humus  nəzəriyyəsinə  öldürücü  tənqid 

vardı və mineral avtotrof qidalanma nəzəriyyəsi  ilk  dəfə ―qayıtma qanunu‖ 

və minimum qanunu" yaratdı, eləcə də əkinçilikdə torpaqdan məhsul tərəfin-

dən  götürülmüş  münbitliyi  saxlamaq  üçün    qida  elementlərini  qayıtmasının 

vacibliyi təlimini Timiryazyev elmin dahi kəşflərindən biri hesab edirdi. 

Bu dövr təbiətin öyrənilməsinə kompleks yanaşma tendensiyası ilə müşaiət 

olunurdu.  Bitki  və  heyvan  orqanizmlərinin    sistemli  öyrənilmə  metodunun 

yaranmasında  və  inkişafında  alman  alimi  A.Qumbolt  və  rus  bioloqu 

K.F.Rulyenin  əhəmiyyətli  təsiri  oldu.  A.Qumbolt çoxcildli  ―Kosmos‖    əsə-

rində  (1845)  bitkinin  həyatında  iqlimin  əhəmiyyətini  göstərdi.  İzoterm  an-

layışını  elmə  daxil  etdi.  Horizontal  və  vertikal  qurşaqlarda  bltkilərin  yerləş-

məsini,  onların  həyat  formaları  anlayışını  yaratdı.  K.F.Rulye  ilk  dəfə  rusi-

yada  üzvi  aləmin  inkişafına  mühitin  təsiretmə  qanunauygunluqlarını  əsas-

landırdı,  о  cümlədən  ekoloji  cəhətdən.  O,  bitki  və  heyvanların  həyatında 

biotik  faktorların  əhənmiyyətini  açdı,  növlərin  cografi  və  ekoloji  dəyiş-

kənliyi aniayışını təsdiqlədi. K.Rulye öz şagirdləri qarşısında məqsəd qoyur-

du:  yaxınlıqda olan bataqlıgın 3 zirvəsini tədqiq et: bitki və heyvan müna-

sibətini;  onların  tədricən  qarşıqlı  təsirinin  inkisafını;  müəyyən  mühit  şə-

raitində  onların  həyat  tərzini.  Müasir  anlayışlara  görə  bu  vəzifələr  ekolo-

giyanın əsasını təşkil edir. 

---

9 

 

K.F.Rulyenin  şagirdlərindən  və  davamçılarından  biri  olan  N.A.Se-

vertsov 1855-ci ildə magistr dissertasiyasını ―Yaxınlıqdakı bataqlıgın 3 zir-

vəsi  haqda‖  epiqrafı  ilə  nəşr  etdirdi:  "Varonej  quberniyasında  vəhşi  hey-

vanların, quşların və gürzə ilanların həyatında dövri hadisələr‖. Bu Rusiyada 

ilk  xüsusi  ekoloji  tədqiqat  idi.  A.Qumbolt  və  K.F.Rulyeni  bir  çox  alimlər 

təbiəti  vahid  sistem  halında  dərk  edən,  biosfer  konsepsjyasını  global  eko-

sistem kimi qəbul edən nəzəriyyəçi kimi qəbul edirdilər. 

Ekoloji  düşüncələrin inkişafı ilə eyni  vaxtda biologiya, fizika, kimya 

və başqa elm sahələrində tam formalaşmamış, özü haqda fikir formalaşdıran 

elmin rüşeymi yaranırdı. 1713-cü ildə U.Derem (İngiltərə) ilk dəfə "balans" 

terminini  təklif etdi. 1762-ci  ildə Ş.Bonn (İsveçrə) "təkamül",  1800-cü ildə 

K.F.Burdax (Almaniya) "biologiya", 1805-ci ildə Ş.Morron (Belçika) "feno-

logiya",  1850-ci  ildə  T.D.Toro  (ABŞ)  və  1866-cı  ildə  E.Hegel  (Almaniya) 

"ekologiya  terminini  təklif  etdilər.  Bu  zaman  fransız  zooloqu  İ.J.Sentlleri 

xatırlamamaq  olmaz:  1854-1859-cu  illərdə  "Üzvi  aləmin  təbii  tarixi"  əsə-

rində  "etologiya"  anlayışından  istifadə  etdi  (ailə  və  cəmiyyətdə  toplanmış 

canlılar arasında münasibəti öyrənir). 

Ç.Darvinin  "Təbii  seçmə  yolu  ilə  növlərin  mənşəyi"  adlı  elmi  mə-

qaləsi  Dünya  əhəmiyyətli  mühüm  hadisə  oldu  və  təbiət  elmlərinin,  o 

cümlədən, ekologiyanın sonrakı aktiv inkişafını təmin etdi. Bu əsərdə təbii 

seçmə  və  növlərin  mənşəyi  haqda  nəzəriyyə  verilmişdir.  Onun  işlərində 

"ekologiya"  termini  istifadə  olunmur,  lakin  bu  böyük  təbiət  tədqiqatçısının 

bütün  elmi  fəaliyyəti  ciddi  surətdə  ekoloji  təkan  verdi.  Ç.Darvin  geniş 

miqyaslı müşahidələrə və dərin ümumiləşdirmələrə əsaslanaraq, qəti olaraq 

göstərdi ki, bitki və heyvanların yeni növləri uzun müddətli təkamül inkişafı 

keçdikdən  sonra  yaranır.  Təkamül  təbii  ətraf  mühitə  daha  yaxşı  uvgunlaşa 

bilən fərdlərin təbii seçmədə qalmasıdır. O dəyişkənlik, irsiyyət, çoxalmanın 

həndəsi  silsilə  ilə  getməsini,  yaşayış  ugrunda  mübarizəni  təbii  seçmənin 

əsas  hərəkətverici  qüvvəsi  hesab  edirdi.  Yaşayış  ugrunda  mübarizə  (orqa-

nizm  və  mühit  arasında  xüsusi  növ  mübarizədir)  -  vacib  ekoloji  problem-

lərdən  biridir,  hansı  ki,  populyasiya  ekologiyasının  əsasını  qoydu  və  növ 

daxilindəki  fərdlər  arasında  mübarizənin  daha  qəddar  oldugunu  izah  etdi. 

Təsadüfi  deyil  ki,  yeni  elmin  "xaç  atası"  E.Hegel  yaşayış  uğrunda  müba-

rizəni abiotik və biotik şəraitin canlı orqanizmə təsiri kimi təklif etdi.