M ü n d ə r I c a t

 

 

ġəkil 2.5. İstifadə olunan təbii sular, xammalın (bitki və heyvan mənşəli) 

keyfiyyətinə aoerotexnogen çirklənmənin, eləcə də ağır metalların insan 

orqanizminə mənfi təsiri (Kipriyanov, 1997) 

 

---

91 

 

 

ġkil 2.6. Havanın çirklənməsinin bitki örtüyünə təsiri ( Dassler, 1976) 

---

92 

 

 

 

 

ġəkil 2.7. SO

2

-nin enliyarpaqlı və ot bitkilərinə təsirindən sonra 

zədələnmənin ipik septomlarının  sxematik təsviri: 

a-

 

ağcaqayın, daş palıdı və meşə fıstığı: b-soğangülü və çinar, 

  c-üçyarpaq yonca, yonca və raps (Bortitz, 1976) 

 

 

       

b 

c 

---

93 

 

2.3.   KimyalaĢmanın ekoloji problemləri 

 

2.3.1.Üzvi və mineral gübrələrin tətbiqi 

Kənd 

təsərrüfatı 

bitkilərinin  məhsuldarlığını  artırmağın  əsas 

şərtlərindən biridir, eləcə də  onların  becərilməsində  vacib  həlqə  gübrələrin 

tətbiq  edilməsidir.  Bu  təəccüblü  deyil,  ona  görə  ki,  aqrosenozların 

funksiyası  özü  külli  miqdarda  biogen  elementlərin  ayrılmasına  əsaslanır. 

Belə ki, müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları ilə torpaqlardan 17 

-  67  kq  N,  1  -  27  kq  P

2

O

5

  və  2  -  114  kq  K  (Deqodyuk,  1988)  alınır,  buna 

görə  də  itən  qida  maddələrinin  daimi  ekvivalent  kompensasiyası 

verilməlidir.  Gübrələrin  (xüsusilə  üzvi  gübrələrin)  istifadəsiaqrosenozlarda 

əsas və əlavə məhsulda aqrosenozlardan aparılan qida elementlərini dövriy-

yəyə  cəlb  edir,  beləliklə  də  məhsuldarlıq  prosesinin  müəyyən  olunmuş 

davamlılığını təmin edir.  

Qida elementlərinin kompensasiyası çox aktual problemlərdir. 

Gübrələr hələ bizim eranın I əsrində tətbiq olunurdu. Belə ki, Qədim 

Romada  ərazinin  relyefini  nəzərə  almaqla  tarlalara  peyin  daşınırdı:  25%-i 

duz olan torpaqlara 18 araba, təpələrə 24 araba daşınır.  

ABŞ  mütəxəssisləri  müxtəlif  faktorların  kənd  təsərrüfatının  məhsul-

darlığına təsirini öyrəniblər. 

Gübrə                       41 % 

Herbisidlər              15-20% 

Münbit torpaqlar     15% 

Hibrid toxumlar       8% 

Suvarma                   5% 

Digər faktorlar         11-16% 

Statistik  rəqəmlər  göstərir  ki,  planetin  hər  dörd  nəfərdən  biri  gübrə-

lərin köməyi ilə alınan qida məhsulunu qəbul edir. Təsadüfi deyil ki,  D.N. 

Pryanişnikov  gübrələrin  tətbiqindən  alınan  məhsul  artımının  yeni  əkinçilik 

kontinentinin kəşfi ilə müqayisə edir. 

XX  əsrin  60-cı  illərində  professor  Frits  Baade  2000-ci  ildə  bütün 

planet üçün mineral gübrələrin formasını verib. Onun qiymətləndirilməsinə 

görə: 40 kq N, P, K 1 hektar sahəyə. Hesablamalara görə 2000-ci ildə mine-

ral gübrə istehsalı tələbat 300 milyon tondur, o cümlədən, 170 milyon ton N, 

70 milyon ton P

2

O

5

 və 60 milyon ton K. 

1986-1990-cı  illərdə  Rusiyanın  əkinçiliyində  orta  hesabla  13  milyon 

ton mineral gübrə işlədilib.  

D.M.Xomdakovun  qiymətləndirilməsinə  görə  ölkə  etibarı  ilə  təmin 

etmək üçün bitkiçilik məhsulları ilə, mln tonla; dən 95, şəkər çuğunduru–27, 

günəbaxan – 3,5, kartof 38, tərəvəz – 11,5. bu zaman səfər olunacaq mineral 

---

94 

 

gübrələr 10 milyon ton, pestisidlər – 8,5 milyon, əhəng tərkibli maddələr 38,5 

milyon ton. Bütövlükdə ASK stabil fəaliyyəti üçün Rusiyanın torpaq münbit-

liyini geniş istehsalı üçün 16,5 milyon ton mineral gübrə tələb olunur. 

Kənd  təsərrüfatı  lazımı  miqdarda  mineral  üzvi  gübrə  və  meliorantlar 

tətbiq etməklə məhsuldarlığı daim inkişaf etmək olar.  

Buna baxmayaraq D. M. Xomyakovun fikrincə, 1996-97 illərdə Rusi-

yada mineral gübrələrin həcmi 1,4-1,7 milyon tonu keçməmişdir (təxminən 

14 kq/hektar). Bu elmi əsaslandırılmış tələbatdan 10 dəfə azdır. Hazırda hər 

əkilən 1 hektar sahədə 100 kq qida elementi çatışmır.  

Tətbiq  olunan  gübrələrin  miqdarı  əsrin  əvvəllərində  Almaniyada 

istifadə olunan miqdardan 2 dəfə azdır. 

1994-cü  ildən  kifayət  qədər  möhkəm  təcrübə  yaradıldı.  Bütün  yaz 

səpinləri vacib payız mineral gübrələri verilməsindən məhrum oldu: demək 

olar  ki,  40  milyon  hektar  dənli  bitki  gübrələrin  hətta  başlanğıc  dozasını 

almadan səpilir. Nəticədə aqrosenozların davamlığı azaldı, əlverişsiz şəraitə 

qarşı, məhsul çatışmazlığı oldu. 

Yaz və payız tarla işlərini gördükdə 1997-ci ildə Ask maliyyə resurs-

ları olmadı. Payız əkinlərində əlavə yeniləmə yaz əkinlərinə yeniləmə apar-

maq üçün. 

Əkinçiliyin  kimyalaşdırılması Rusiyada 20%-dən az  əkin sahələrində 

aparılır. ABŞ-la müqayisədə (125 milyon hektar əkin sahəsi) 1995-1997-ci 

illərdə  26  milyon  ton  gübrə  istifadə  olundu.  Başqa  sözlə  208  kq  1  hektar 

suma əkinçilikdə 1 milyon ton N, 4-P

2

O

5

, 5-K gübrəsi istifadə olundu.  

Deyirlər qədim Yunanlarda belə bir deyim var: ―Gülmək lazım deyil, 

ağlamaq  lazım  deyil,  başa  düşmək  lazımdır‖.  Gübrələrin  və  bitki  mühafi-

zəsində  kimyəvi  vasitələrin  kənd  təsərrüfatında  tətbiqinin  ekoloji  aspektinə 

baxsaq  kimyalaşdırmaq  prosesində  təbiətə  uyğunlaşmanın  təmin  olun-

duğunu görərik. D. N. Pryanişnikov hələ 1937-ci ildə qeyd edirdi ki, gübrə 

tətbiq etmədən yüksək məhsul almağın yolu bilirəm deyənlər nahaq özlərini 

Materialist-alim  adlandırırlar.  Sözsüz  ki,  ―kimya  və  ya  həyat‖  şüarları  da 

mübahisə yaradır. 

1998-ci ildə V. Q. Mineeyev gübrələrdən kimyəvi minerallardan ağılla 

istifadə  olunmasının  vasitələrini  qarşıya  qoydu.  Əks  halda  onların  qeyri-

düzgün istifadəsi ətraf mühitə neqativ təsir edirlər. Məhz kimyəvi vasitələrin 

savadsız istifadəsi müşahidə olunan mənfi təsirlərin mənbəsinə çevrilir.  

Hesab  olunur  ki,  gübrələrlə  ətraf  mühitin  çirklənməsinin  əsas  səbəb-

ləri təşkilatı işlərin natamam olması, daşınma, saxlanma, gübrələrin istifadə 

texnologiyalar da əkin dövriyyəsində tətbiqində aqronomik texnologiyaların 

pozulması  və  gübrələrin  özünün  fiziki  kimyəvi  və  mexaniki  xassələrinin 

natamam olmasıdır.  

---

95 

 

D.N.Durmanov  və  L.L.Şişov  qeyd  edirlər  ki,  kimyalaşdırmanın  key-

fiyyətcə  inkişafına  və  becərilən  qidalanma  strukturunun  düzgün  diaqnosti-

kasını vermək lazımdır.  

Əsas göstərici kimi  əlavə məhsul və  ya torpaqda bu və  ya digər ele-

mentin miqdarının artması götürülür, hektar əkin sahəsinə verilən gübrələrin 

miqdarı deyil. Bu tələbat məhsuldarlığın son həddi qanunu düzgün izah edir 

(Ramad, 1981). 

Deyilənlərə  əlavə  olaraq,  biosferin  problemləri  sahəsində  görkəmli 

mütəxəssis A.N.Tyuryukanovun (1988) fikirlərini yada salmaq yerinə düşər: 

―Kim mineral duzlar‖ və ―zəhərli kimyəvi maddələr‖ sözlərini ―gübrələr‖ və 

―aqroximikatlar‖ sözü ilə əvəz etdi, aydın deyil. Lakin bunlar sözün təsirini 

təhlükəsiz edən sözlərdir. Klassik arqokimyalaşırlar mineral duzlar haqqında 

danışırdılar. Kim bu sözü ―gübrələrlə‖ əvəz etdi? Aydın deyil, lakin xeyir-

xah görünür mahiyyətcə. Klassik aqrokimiklər, xüsusən D. N. Pryanişnikov 

deyirdi  ki,  torpağı  deyil  bitkiləri  gübrələmək  lazımdır.  Bizdə  isə  torpağı 

gübrələyirlər. Bu isə verilən gübrələrin dozasının kəskin artırır və bioməh-

sulun keyfiyyətinə zərər vurur‖ 

Ətraf  təbii  mühitə  və  aqrosenozların  komponentlərinə  gübrələrin 

əlverişsiz  təsiri  müxtəlif  ola  bilər  (torpağın  çirklənməsi,  Səthi  və  qurunt 

suların  çirklənməsi,  su tullantılarında evtrofiyalaşmanın güclənməsi,  torpa-

ğın bərkiməsi, qida maddələrinin dövranı və balansı pozulur, torpağın aqro-

kimyəvi xassələri və münbitliyi pisləşir, səpinlərin fitosanitar vəziyyəti pis-

ləşir  və  bitki  xəstəlikləri  inkişaf  edir,  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  məhsul-

darlığı  aşağı düşür və alınan məhsulun keyfiyyəti pisləşir.  

Mineral  gübrələrin  çoxu  fizioloji  turşuluğu  ilə  xarakterizə  olunur, 

buna görə də onların artıq miqdarda verilməsi torpağın turşuması prosesinin 

inkişafını  şərtləndirir.  Bu  haqda  dolayısı  ilə  mühakimə  yürütmək  olar. 

verilən əhəngin dozasına görə hansı ki, neytronlaşdırıcı maddə kimi istifadə 

olunur. (CaCO

3

,  ton 



1ton gübrəyə qarşı). 

 

Maye ammiak                        1,47     Sidik cövhəri (karbonid) – 0,83 

Ammonium xlorid                 1,39     Ammonium selitrosu      – 0,74  

Ammonium sulfat                  1,13     Ammofos                        – 0,65 

Ammonium natrium-sulfat    0,90     NH

4

OH                            – 0,36 

                                                           Super fosfat                     – 0,10 

Bundan başqa, deyilənlər udulan əsasların cəminin azalmasına gətirir, 

minerallaşma  prosesini  gücləndirir,  torpaqda  makro  və  mikroelementlərin 

nisbətini  və  bitkinin  element  tərkibini  pozur.  Belə  ki,  yüksək  dozada  N 

gübrələrinin kələmə verilməsi  S mübadiləsi  və daxil olmasını pozur ki,  bu 

---

96 

 

da məhsulun keyfiyyətində  üzə  çıxır. Torpağın  P-la turşuması  bitkinin P-la 

qidalanmasını pisləşdirir, bundan başqa Al

+

  ionları azad olur, hansı  ki,  tor-

paq biotası və bitkilər üçün zəhərlidir.  

Mineral  gübrələrin  artıq  miqdarı  torpağın  bioloji  komponentlərini 

pozur,  nəticədə  üzvi  maddələrin  transformasiyası  prosesi  pisləşir.  Bundan 

başqa, mikrob senozlarının strukturunda mikroskopik göbələklərin sayı artır 

(arasında patogenlər daha çoxdur).