M ü n d ə r I c a t

 

Cədvəl 2.11 

                      Müxtəlif bitkilərin torpaqdan azotu udması, kq/ha    

 

Torpaqlar  

Şum 

Çəmənlər 

Dənlilər 

Becərilənlər 

Qumsal  

30 

45 

7 

Suqlinist və Lyoss  

21 

32 

5 

Gilli  

15 

24 

3 

Orta hesabla 

22 

34 

5 

 

ABŞ-da  alınan  nəticələrə  görə  N-un  torpaqdan  infiltrasiyası  otlarla, 

dənlilərlə  və  heriklə  1:6:30  nisbətində  olur.  Əkinçiliyin  terraf  sistemində 

kontur  sisteminə  nisbətən  tarlada  səthi  axınla  N-un  aparılması  12  dəfə  az 

olur.  

Tərəvəz,  meyvə-giləmeyvə  bitkiləri  və  üzümlüklərin  intensiv  istehsal 

rayonlarda qrunt sularının nitratlarla çirklənməsi müşahidə olunur.  

İçməli sularda nitratların son yol verilmə qatılığı belədir: orta en darə-

sində -22 mq/l tropiklərdə -10 mq/l.  (Rusiyada aşkar göstəricilər 10  mq/l, 

---

99 

 

 Polşa və ABŞ-da olduğu kimi, AFR-da 20 mq/l). 

Gübrə  verilməzdən  əvvəl  torpağın  əhənglənməsi  lazımdır,  hansı  ki, 

torpağın  turşuluğunu  aşağı  salır  və  nitratların  bərpa  olunma  prosesini 

aktivləşdirir.  

Əlavə  yemlənmənin  aparılma  müddəti  də  nitratların  toplanmasında 

mühüm rol oynayır. Kök meyvələrin və başqaların kütləvi yerləşmə dövrün-

də əlavə yemlənmənin verilməsi tövsiyə olunmur. 

Kənd  təsərrüfatlarının  nitratlarla  çirklənməsini  azalmaq  üçün  müstəs-

na əhəmiyyətli üsul kifayət qədər üzvi gübrələrin verilməsidir (peyin, kom-

post,  sideratlar).  Biz  çox  ölkələrin  qeyri-üzvi  gübrələrlə  qarışdırmaq  məq-

sədəuyğundur.  Məsələn,  Hollandiyada  300  kq/hek  mineral  gübrələri  40 

kq/hek  üzvi  gübrə  ilə  qarışdırıb  torpağa  verdikdə  nitratlarla  çirklənmə  baş 

vermir. Peyini saman və torfla kompostlaşdırıb payızda torpağa verilir.  

Mineral  azotdan  fərqli  olaraq  bitkilərin  qidalanmasında  bioloji  azot 

daha perspektivlidir. Akademik E.N.Mişustinin hesablanmalarına görə keç-

miş SSRİ-nin 220 milyon hektarlıq əkin sahələrində, azot fiksə edən mikro-

orqanizmlərin  fəaliyyətindən  bioloji  azotun  miqdarı  7,5  milyon  tona  çatdı      

(3  milyon  ton  azot  fiksə  edən  paxlalı  bitkilərin  simbiontları  və  4,5  milyon 

ton sərbəst yaşayanlar).  

Müqayisə üçün qeyd  etmək lazımdır ki,  1976-cı ildə kimya sənayesi 

kənd  təsərrüfatına  azota  çevrildikcə  7,25  milyon  ton  azot  mineral  gübrəsi 

verilib. 

Hazırda Rhizobium cinsindən olan bakteriyalar müxtəlif paxlalı bitki-

lərlə  onların  spesifikliyi  geniş  öyrənilir.  gen  mühəndisliyi  metodunun  kö-

məyi ilə daha məhsuldar Ştamınlar axtarılır. Azot fiksə edən  bakteriyaların 

assosiasiyasının istifadəsinin mümkünlüyü tədqiq  olunur, eləcə də bu mik-

roorqanizmlərin  müxtəlif  kombinasiyaları,  çox  vaxt  bu  kombinasiyalar 

ayrılıqda onların hər birindən daha effektli olur. 

Hər bir kənd təsərrüfatı bitkisi və hər bir sort üçün, eləcə də müxtəlif 

torpaq  şəraiti  üçün  azotfiksəedən  mikroorqanizmlərin  spesifik  kombina-

siyalarını  seçib  götürmək  lazımdır,  bu  zaman  azotla  təchiz  olunma  prosesi 

daha məhsuldar  olacaq.  Azotfiksə edən mikrobioloji preparatın köməyi  ilə, 

kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  məhsuldarlığını  azot  mineral  gübrələri  veril-

mədən artırmaq olar. 

Artıq  deyildiyi  kimi  gübrənin  verilməsinin  effektliyi  biotik  və  antro-

pogen  faktorların  mürəkkəb  kompleksi  ilə  təyin  olunur.  Onların  arasında 

iqlim və hava şəraiti çox vaxt həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Aqrometeoro-

loji şəraitin uçotu mineral gübrələrin optimal istifadə olunmasında vacib rol 

oynayır,  nəticədə  ətraf  mühiti  artıq  kimyəvi  maddələrlə  çirkləndirməkdən 

qoruyur.  Professor  A.P.Fedoseyvin  fundamental  tədqiqatlarının  nəticələri 

---

100 

 

(―Aqrotexnika  və  hava‖,  1979;  ―hava  və  gübrələrin  effektliyi‖,  1985) 

kimyalaşmada  meteoroloji  məlumatlardan  müvəffəqiyyətlə  istifadə  etməyə 

imkan verir.   

Torpağın struktur və sıxlıq parametrləri bitkinin həyat şəraitini kifayət 

qədər  yaxşı  əks  etdirir  (torpağın  fiziki-kimyəvi  xassələri  kompleksi,  rütu-

bətin olması, qaz mübadiləsi və bioloji proseslər). 

Gübrənin  effektiyi  torpağın  tipi  və sıxlığından, eləcə də nəmliyindən 

asılı olaraq, əhəmiyyət çox böyük ariasiya edir.  

Müxtəlif  dozada  azot  gübrələrinin  verilməsində  nəmlikdən  məhsulun 

təkcə  absolyut  artımında  deyil,  onun  tərkibində  olan  zülalın  miqdarında  da 

üzə çıxır.  

2.8.  şəkildə  verilən  məlumatlara  görə  quru  illərdə  N  kiçik  dozasında 

məhsuldarlıq az artıb  (22 kq/hek), orta nəmli  illərdə orta dozada N gübrəsi 

verilməklə  məhsuldarlıq  xeyli  artıb  (45  kq/hek)  nəmli  illərdə  də  artım  var, 

lakin yüksək dozada (90 kq/hek). Dəndə zülalın miqdarı bütün hallarda N-

un dozasını artırmaqla yüksəlir və quru ildə ən yüksək həddə çatır.