M ü n d ə r I c a t

2.3.2. Azot gübrələri 

Azot 

bitkilərin 

qidalanmasında  əsas  elementdir,  əkinçiliyin 

kimyalaşdırılmasında bazis komponent hesab olunur. Lakin artıq verildikdə 

sahə  düzgün  işıqlandırmadıqda  və  digər  əlverişsiz  hallarda  N  gübrələrin 

artıq  miqdarı  torpaq  münbitliyini  aşağı  salır  və  qida  məhsullarını  NO

3

  –la 

çirkləndirilir.  

B.  Kommorə  görə  (məşhur  ―Ekologiyanın  dörd  qanunu‖n  müəllif), 

ABŞ-da  bitki  orta  hesabla  gübrələrlə  verilən  N-un  yarısını  mənimsəyir. 

Qalan hissəsi torpağa uçur, su axarlarında və torpaqda yığılır və ətraf mühi-

tin çirklənməsinə səbəb olur.  

N  gübrələri  daha  çox  enerji  tələb  edən  minerallara  aiddir.  Belə  ki, 

ABŞ-da N gübrəsinin çəkilən xərc digər gübrələrin istehsalı və istifadəsinə 

çəkilən xərclərin çəkilən xərclərin 35%-i təşkil edir. Qərbi Avropa bu rəqəm 

42%-ə çatır.  

N mineral gübrələrin bərk və maye halda buraxılır və istifadə olunur. 

N-un formasına görə bərk azot gübrələri aşağıdakı formalara ayrılır:  

Ammoniumlu (NH

4

): (NH

4

)

2

 SO

4

;  NH

4

Cl  

Ammonium (NH

4

NO

3

) : NH

4

NO

3

; (NH

4

) SO

4

 NO

3

 

(NO

3

) nitratlı: NaNO

3

 – natrium selitrası; Ca(NO

3

)

2

-Ca selitrası KNO

3

 

– K – selitrası. 

(NH

2

) amidli: Krabonid C(HN

2

)

4

 Ca sianamid  

Maye  N  gübrələrində  kifayət  qədər  geniş  istifadə  olunur  (NH

3

)  am-

miaklı,  hansı  ki,  bütün  N  NH

3

-də  yerləşir  (sulu  və  susuz  formada)  Nitrifi-

kasiya  prosesi  torpaqda  NO

3

-in  toplanmasının  əsas  mənbəyidir.  Nitrifikat 

mikroorqanizmlərin təsirindən torpaqda üzvi maddələrin minerallaşması baş 

verir.  (humus,  peyin,  torf,  çürüntü),  nəticəsində  NO

3

-lar  formalaşır.  Başqa 

bir  mənbə  N  gübrələridir.  Həmin  mikroorqanizmlərin  təsirindən  NH

4

  və 

NH

2

-li N-lar NO

3

-ta çevrilir. Əlverişli nitrifikasiyada torpağa verilən bütün 

N 2-3 gün ərzində NO

3

-ta çevrilir. Buna görə də yüksək dozada N gübrələri, 

---

97 

 

(hətta NO

3

 azotu verilmədikdə) torpağa verildikdə NO

3

-ın böyük miqdarda 

toplanması baş verir. Nitraf N-tu torpaqda çox hərəkətlidir, güclü suvarmada 

və  yağışda  asanlıqla  yuyulur.  Kökün  qidalanma  sahəsində,  xüsusən  yüngül 

torpaqlarda. 

NH

4

-lu N-la bərabər NO

3

-lar da bütün əsas N

2 

qidalanma mənbəyidir.  

Son illərdə tərkibində NO

3

 çox olan kənd təsərrüfat məhsulların isteh-

salı  artır.  NO

3

-in  kənd  təsərrüfat  məhsullarında  olması  faktı  özü  təhlükəli 

deyil, nə qədər ki, onlar N-un mövcud olma formalarından biridir – biosfe-

rin  təbii  tərkib  elementidir.  Hələ  insanlar  yaranmamışdan  əvvəl.  Başqa  şey 

mühümdür – bu birləşmələrin miqdarı bitkilərin tərkibində  nə qədərdir?  

Bitkilərdə  NO

3

-in  toplanmasına səbəb udulan  N-un humusunun amin 

turşuların və zülalların sərf olunmasıdır (başqa sözlə, udulan NO

3

-ün hamısı 

NH

3

-ə  qədər  bərpa  olunmur).  Bu  prosesin  fizioloji  pozulmasına  səbəb  N 

mübadilə  edilən  nitrat  və  nikritreduktaza  fermenti  olur,  eləcə  də  bitkilərin 

karbonitradlarla qidalanması. Bitkilərdə nitradların assimilyasiya prosesləri-

nin pozulmasına səbəb olan 20 artıq faktor vardır belə faktorlardan verilən 

gübrələrin forma və dozası meteoroloji şəraiti sort müxtəlifliyini bastırılma 

vaxtı və bitkinin say sıxlığı, əhənglənmənin keyfiyyəti müxtəlif qida maddə-

lərin varlığı və nisbətini və s. göstərmək olar. Məsələn,  ispanaqda, 6-7 min 

lk  işıqlanmaya  nisbətən  60-80%  artıq  nitratlar  toplanır.  Kökün  sıxlığı  çox 

olduqca 491-dən 923-ə qədər 1m

2

-də nitradların miqdarı 43% artır. Bitkidə 

Mg  və  S  çatışmadıqda  torpaqda  Mn  və  mobilden  çatmadıqda,  eləcə  də  ha-

vada  T  düşdükdə,  hansı  ki,  nitradreduktaza  fermentinin  aktivliyinin  azal-

masına səbəb olur, nitratların toplanmasına gətirib çıxarır. 

Artıq  qeyd  olunduğu  kimi  bitkilərdə  artıq  miqdarda  NO

3

-ın  toplan-

masını kompleks faktorlar şərtləndirir.  Bu zaman verilən gübrələrin dozası 

daha vacib rol oynayır. N gübrələrinin dozasından asılı olaraq tərəvəz məh-

sullarından  nitratların  toplanması  aşağıdakı  cədvəl  2.10-da  göstərilib.                

(P. Pruqarova, 1990).