Maddany ň gurlu

8. Tekiz aýnanyň öňünde adam dur. Eger adam aýna 1 m ýakyn laşsa, 
adam we onuň şekiliniň arasyndaky aralyk nähili üýtgär?
A) 2 m kemelýär. 
B) 1 m kemelýär.
C) 2 m artýar. 
D) 2 m artýar.

---

153
9. Ýagtylyk howadan çüýşä, çüýşe den suwa geçdi. Munda ýagtylygyň 
tizligi nähili üýtgedi?
A) Howadan çüýşä geçende artýar, çüýşeden suwa geçende kemelýär;
B) Howadan çüýşä geçende kemelýär, çüýşeden suwa geçende artýar;
C) Howadan çüýşä geçende kemelýär, çüýşeden suwa geçende 
üýtgemeýär;
D) Howadan çüýşä, çüýşeden suwa geçende kemelýär.
10. Gyzyl reňkdäki predmete ýaşyl çüýşe arkaly seredilende, predmet 
nähili reňkde görünýär?
A) Ýaşyl; B) Gyzyl; Ç) Doýgun sary; D) Gara.
JEMLEÝJI SÖHBET
Munda Siz VI bapda öwrenilen temalaryň gysgaça netijeleri bilen 
tanyşýarsyňyz.
Ýagtylyk 
çeşmeleri
Özünden ýagtylyk çykarýan jisimlere aýdylýar. Şertli 
ýagdaýda tebigy we emeli çeşmelere bölünýär.
Ýagtylygy 
kabul edijiler
Ýagtylygyň täsirinde işleýän jisimlere aýdylýar. Meselem, fo
-
toplýonka, fotosurat, wideokamera, gün batareýalary we ş.m.
Ýagtylygyň 
ýaýramagy
Dury bir jynsly sreda güni çyzyk boýunça ýaýraýar. 
Ýagtylygyň ýaýraýan çyzygyna 
ýagtylyk şöhlesi
diýilýär.
Ýagtylygyň 
serpilme 
kanuny
1
2
Düşen şöhlä we onuň düşen nokadyna 
geçirlen perpen dikulýaryň arasyndaky 
burça α 
dü şme burçy
, serpilen şöhle we 
perpendikulýaryň arasyndaky burça γ 
serpilme burçy 
diýilýär. Düşme burçy 
serpilme burçuna deňdir.
Ýagtylygyň 
döwülmegi
1
2
Döwük şöhlä we şöhle düşen nokada 
geçirlen perpen dikulýaryň arasyndaky burça 
β
döwülme bur çy
diýilýär. Ýagtylyk tizligi 
uly bolan sredadan tizligi kiçi bolan sreda 
geçende döwülme burçy düşme burçundan 
kiçi bolýar.
Kölege we 
ýarym kölege
S
T
Ýagtylygyň göni çyzyk boýunça 
ýaýramagy 
sebäpli 
böwediň 
arkasynda 
ýagtylyk 
düýbünden 
düşmeýän tarapa 
kölege
, bölekleýin 
düşýän 
tarapa 
ýarym 
kölege
diýilýär.

---

154
Günüň 
tutulmagy
Aý
Aýyň orbitasy
Ýer
Gün
Ýer bilen Günüň ara-
lygyna Aý dogry gelende, 
Günden 
Ýere 
gelýän 
şöhleleri Aýyň ýapmak 
hadysasy. Ýerdäki gözeg-
çiniň ýerleşen ýerine baglylykda 
doly tutulma
ýa-da 
bölekleýin tutulmany
gör mek bolar.
Aý tutulmagy
Aý
Aýyň orbitasy
Ýer
Gün
Aý bilen Günüň arasyna 
Ýer dogry gelende, Ýeriň 
kölegesiniň Aýa düşmek 
hadysasy.
Ýagtylygyň 
tizligi
Ýagtylygyň bir jynsly gurşawda 1 sekuntdaky geçen ýoly. Wa-
kuumdaky iň uly 
υ
=300000 km/s -a deň. Başga gurşawlarda 
ondan kiçi. Tebigatdaky hiç bir jisim ýa-da bölejik ýagtylygyň 
wakuumdaky tizligine deň ýa-da ondan uly tizlikde hereketlenip 
bilmeýär. Ilkinji bolup 1676-njy ýylda daniýaly astronom 
O.Rýomer ölçäpdir.
Aýnalar
Bir tarapy kümüş bilen örtülen çüýşe plastina. Plastinanyň 
şekline seredip 
tekiz, oýuk
we 
güberçek
bolýar. Tekiz 
aýnadaky 
şekil predmetiň ululygynda, hyýaly, dogry, predmet 
bilen aýnanyň arasyndaky aralygy aýna bilen şekiliň 
aralygyna deň, çep we sag taraplary çalyşan
ýagdaýda bolýar.
Sferik aýnada 
şekil ýasamak 
1
2
2F
F
O
d
f
Şekil ýasamak üçin iki şöhle ýeterli:

predmetiň 
ujundan 
aýnanyň 
fokusyna;

predmetiň ujundan baş optiki 
oka parallel, soňra aýnadan serpilip, 
aýnanyň fokusyndan geçýän.
Linza
Sferik üst bilen çäklenen dury jisim. Görnüşleri: güberçek 
(ýygnaýjy), oýuk (dargadyjy). Fokus aralygy (
F
) linza optiki 
merkezden fokusa çenli bolan aralyk. 
D F
=
1
– linzanyň optiki 
güýji
. 
D
=
1
m
= 1 dptr. (dioptriýa).
Optiki gurallar Proýeksion apparat.
Ýagtylyk 
spektri
Ak ýagtylyk şöhlesiniň üçburçly çüýşe prizmadan geçende 
reňkli şöhlelere bölünmegi netijesinde emele gelen şekil. 7 
sany reňkden ybarat: 
gyzyl, mämişi, sary, ýaşyl, mawy, gök, 
melewşe.

---

155