«маgistratura məRKƏZİ» Əlyazması hüququnda

ment: The new face of corporate public relations. Public Relations Review 27, ( May- June ), 247-261. 
25
C.Məmmədov. Diplomatik psixologiya. Bakı 2001
.

---

40 
Təlqin prosesində informasiyanın qeyri-tənqidi qavranılması, şüurlu nəzarətin 
zəifləməsi də birinci növbədə inam effekti ilə izah olunmalıdır. Əgər informasiyanın 
verilməsi prosesində inam effekti yaranmırsa, insanlar başqalarının onlara 
göstərdikləri təlqinedici təsirlərə müxtəlif yollarla müqavimət göstərirlər. Buna 
psixologiyada əkssuqgistiya deyilir.
Təlqinin dərəcəsi suqgerandın psixi inkişaf dərəcəsindən də asılıdır. Təlqin 
şəraitində adamların yaş, cins xüsusiyyətləri baxımından spesifik cəhətlər ortaya 
çıxır. Yaşlılara nisbətən azyaşlıların, uşaqların təlqinə asanlıqla qapılması faktından 
tərbiyə praktikasında geniş istifadə olunur. Yorğun, fiziki cəhətdən zəifləmiş biri 
təlqinə nisbətən asanlıqla qapılırlar.
Təlqin psixoloji sirayət ilə əlaqəlidir. Lakin müəyyən xüsusiyyətlərinə görə 
ondan fərqləndirilir. Burada əsas cəhət ondan ibarətdir ki, psixoloji sirayət zamanı 
böyük bir insan kütləsi qeyri-mütəşəkkil surətdə eyni emosional halətlə yaşamağa 
başlayırlar. Təlqin isə təktərəfli prosesdir, o suqgesterin və suqgerandın eyni 
emosional halətlə yaşamasını nəzərdə tutmur, tuta da bilməz.Təlqin şəraitində iki 
tərəf, onlardan biri digəri üzərində bir duyğu, təsəvvür, emosional halət, iradi təhrik 
yaradır, hətta, təlqin yolu ilə onun samota-vegetativ funksiyalarına təsir göstərir. Bu 
zaman suqgerant verilən informasiyanı hazır şəkildə qəbul edir. Həmin prosesi 
düzgün analiz etmək üçün təlqinin inandırmadan fərqini qısa şəkildə də olsa 
xatırlatmaq lazımdır.
İnandırma məntiqə əsaslanır. O intellektual təsir vasitəsi kimi informasiyanın 
müstəqil surətdə tədqiq olunmasını nəzərdə tutur. Bu zaman informasiyanı alan, 
qəbul edən şəxs nəticəni nəinki hazır formada qəbul etmir, əksinə, onu üzə çıxarır. 
Məhz buna görə də, inandırma psixoloji cəhətdən elə qurulur ki, informasiyanı alan 
şəxsin bu və ya digər nəticə ilə razılaşması üçün qoyulan məsələ məntiqi surətdə 
əsaslandırılır. Bu baxımdan təlqin inandırmadan köklü surətdə fərqlənir, o intellektual 
təsir kimi deyil, emosional-iradi təsir vasitəsi kimi meydana çıxır.

---

41 
Təlqin nəzəri cəhətdən müxtəlif səpkidə araşdırılır, öyrənilir. Son dövrlər sosial 
persepsiya, qrup həmrəyliyi və s. ilə əlaqəli olaraq həmin məsələ daha çox diqqəti 
cəlb edir.
Ünsiyyət prosesində insanların bir-birinə təsirinin psixoloji vasitələri içərisində 
sirayət və təlqinlə yanaşı təqlidin də özünəməxsus mühüm yeri vardır. O sosial-
psixoloji bir fenomen kimi, hər hansı bir şəxsin hərəkətini, işini və ya davranışını 
başqasının təkrar yamsılaması kimi meydana çıxır.
Psixoliji sirayət, hisslərin intellektuallaşdırılması prosesi. Psixoloji sirayət və 
ya yoluxma effekti psixologiyada XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində müəyyən 
edilsə də, insanlara çoxdan məlum idi. Bütün qədim xaqların ədəbiyyatında psixoloji 
sirayət fenomenologiyası bədii səpkidə ətraflı şəkildə təsvir olunmuşdur. Psixoloji 
sirayətin elmi təhlili isə sosial psixologiyanın ilk nailiyyətləri zəminində mümkün 
olmuşdur.
Sosial psixologiyanın hələ onun erkən ekspermental inkişafı dövründən əvvəl 
müəyyən edilmişdir ki, psixoloji sirayət kütlə psixologiyasıdır. Ən son tədqiqatlar 
göstərir ki, psixoloji sirayət effekti kiçik qruplarda da müşahidə edilir. Lakin bununla 
belə, insanlar məhz kütlə daxilində psixoloji sirayətə daha asanlıqla məruz qalırlar. 
Bu da hər şeydən öncə, kütlənin özünün psixoloji xarakteristikası ilə bağlıdır. 
Müəyyən edilmişdir ki, insan özünü kütlə daxilində daha anonim hiss edir. Bu 
vəziyyətdə şəxsiyyət amilinin rolu daha köklü surətdə azalır.
26
Insanın birinci növbədə, psixi halətlərində əhəmiyyətli dəyişikliklər əmələ 
gəlir. Şəxsin idrak fəaliyyətində emisional amillər xüsusi əhəmiyyət kəsb etməyə 
başlayır. Emosional diqqətin fəallaşması üçün əlverişli şərait yaranmış olur. Insan 
gördüyü və ya eşitdiyi hadisələri özünəməxsus emosional fonda, onu bilavasitə əhatə 
edən insanların gözü ilə qavramağa, anlamağa başlayır. Onun baş verən hadisəyə 
münasibəti də əsasən bu zaman formalaşan emosional qiymətlərlə müəyyən olunur. 
Insan bu anda istər özündə, istərsə də başqalarında olan başlıca nöqsanları görə 
26
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya, Bakı, Çinar, 2002 

---

42 
bilmir. Kütlə psixologiyası üçün xas olan bu cəhətləri nəzərə alsaq, bu zaman 
psixoloji sirayəti şərtləndirən amilləri daha ətraflı təhlil edə bilərik.
27
Psixoloji sirayət nədir, sualına cavab verəsi olsaq, müxtəlif dini ekstaz, kütləvi 
psixoz hadisələri, ritual rəqslər, əhəmiyyətli idman yarışları və ya panika, küyə 
düşmə xaricindəki şəraitlərdə adamların davranış və rəftarlarını xatırlamağa çalışın. 
Bu zaman insanlarda kütlə halında hərəkət edən başqa adamların təsiri ilə müəyyən 
psixi halətlər yarandığını görəcəksiniz. Məsələn, stadionda idman yarışında şüarlar 
qızışdıqda ən sakit tamaşaçı belə asanlıqla kütləyə, ətrafındakılara qoşulub, 
qışqırmağa, yersiz hərəkətlər etməyə başlayır. Bu proses, şüursuz, qeyri-ixtiyari 
olaraq baş verir. Psixoliji sirayət halları hər hansı bir informasiyanın və ya davranış 
örnəyinin şüurlu surətdə qəbul edilməsi yolu ilə yaranmır. Onun ən əsas mexanizmi 
kütlə şəraitində əmələ gələn müəyyən emosional halətlərin, adi zəncirvari reaksiya 
modeli üzrə bir şəxsdən digərinə verilməsi təşkil edir.
Diqqətdə saxlamaq lazımdır ki, psixoloji sirayət halları hər bir şəraitdə deyil, 
yalnız müəyyən, konkret bir şəraitdə özünü göstərir. Bu baxımdan, hadisələrin birdən 
birə baş verməsini və insan üçün həyati əhəmiyyət daşımasını ayrıca olaraq qeyd 
etmək lazımdır. Bu cür hallarda baş verən və ya baş verəcək hadisə haqqında 
informasiyanın olması və qəsdən təhrif edilməsi psixoloji sirayətin dinamikasına 
əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bəzən insanlarda şok vəziyyətinin yaranmasına 
səbəb olan qeyri-adi xəbərlərin çıxması, hətta vəlvələ, çaxnaşma və qarşıdurma 
situasiyanın yaranması ilənəticələnir.
Psixoloji sirayətin xarakteri və səviyyəsi müxtəlif amillərlə səciyyələnir. 
Təsadüfi yanğın zamanı küçələrə yığılan camaat, kütləvi dəfn mərasimi, konversial 
futbol oyunu tamaşaçıları və ya fəal kütlədə, məsələn, təbii fəlakət zamanı xilas olan 
kənd əhalisi psixoloji sirayət spesifik xüsusiyyətlərlə meydana çıxır.
28
Panika halları isə əsasən kütləvi qorxu halətləri ilə xarakterizə edilir. Qarşılıqlı 
psixoloji sirayət şəraitində qeyri-adi ölçülərlə möhkəmlənir. Qrupun ümumi 
məqsədləri aydın olmadıqda, subyekt baxımından maraqlı, əhəmiyyətli hesab 
27
Mayers, David G. Social psychology.