Magistratura məRKƏZİ

2.3. Neft İxracatçısı Ölkələri Təşkilatının (OPEK) dunya neft

birjalarındakı qiymət dəyişmələrinə təsiri
OPEK – qarşısına neftin qiymətinin sabitləşdirilməsini məqsəd qoymuş beynəl­xalq karteldir. Hal-hazırda 13 ölkə OPEK-ın üzvüdür.

Cədvəl 2.

Ölkə	Yerləşdiyi zona	Üzvlük ili	Əhalisi	Ərazisi(min/km^2)
Əlcəzair	Afrika	1969	34 mln	2381
Anqola	Afrika	2007	12 mln	1246
Ekvador	C.Amerika	2007	13 mln	281
İran	Yaxın Şərq	1960	71 mln	1648
İraq	Yaxın Şərq	1960	29.49 mln	438
Küveyt	Yaxın Şərq	1960	2.92 mln	18
Liviya	Afrika	1962	6.28 mln	1760
Nigeriya	Afrika	1971	151 mln	924
Qatar	Yaxın Şərq	1961	0.86 mln	11
S.Ərəbistanı	Yaxın Şərq	1960	24.82 mln	2150
BƏƏ	Yaxın Şərq	1967	4.52 mln	84
Venesuela	C.Amerika	1960	27 mln	916
İndoneziya	C.Ş.Asiya	2016	255 mln	1904

Mənbə: OPEC
Qeyd edək ki, 2009-ci ildə kartelin tərkibindən çıxan İndoneziya neft netto-idxalçısına çevriləndən sonra OPEK-ə qayıdır. OPEK üzüvləri haqqında qısa məlumat aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapır.

Kartelin qaydalarına görə, Səudiyyə Ərəbistanı son nizamlayıcı olaraq dünya bazarlarına sabitliyi təmin etmək üçün lazımi həcmdə neft çatdırmalıdır.

2008-ci ildə Rusiya bu karteldə daimi müşahidəçi olmağa hazır olduğunu bəyan etdi. Moskvanın OPEK-ə qoşulmaqdan imtina etməsi yerli şəraitdən asılı olaraq istənilən beynəlxalq karteldə üzvlüyündən itki riski ilə bağlıdır. Rusiya neft hasilatı­nın maya dəyəri yüksəkdir. «Rosneftin» rəhbəri İqor Seçin də səbəb kimi karbohidrogen hasilatının metodlarında texnoloji fərqlərdən danışır. Buraya Rusiya neft kəmərinin böyük xərc tələb etməsi də daxildir. Nəhayət, Rusiya bazarı bu sahədə demək olar ki, tamamilə özəlləşdirilibdir, hökumət də OPEK ölkələrində olduğu kimi onlara birbaşa təsir edə bilmir.

Dünya neft biznesində tədricən obyektiv ziddiyyətli şərait yaranır: güc mərkəz­ləri arasında artan qlobal rəqabət artmaqdadır. Bir tərəfdən dövlət milli neft şirkət­lərinin (MNŞ) daimi və davamlı rolu artır. Hasilat genişləndirilir, dünya bazarında xam neft tədricən ələ keçirilir, onların kapital, texnologiya və idarəetmə təcrübəsi artır. Onlara qarşı neft istehsal edən ölkələri əldə saxlaya bilməyəcəklərinə baxma­yaraq lazımi maliyyə resurslarına, texnoloji potensiala, inkişaf etmiş neft emalı sistemlərinə, logistika və pərakəndə ticarət şəbəkələrinə malik olan köhnə (və ya yeni) transmilli inhisarlar dayanır və bütün dünya üzrə yanacaqdoldurma məntəqələri şəbəkələrini nəzarət altında saxlayırlar. Rusiya neft nəhəngləri - həm özəl, həm də ki, yarım dövlət - məhz Transmilli Şirkətlərə aid edilir. Öz növbəsində, OPEK ölkələri milli neft şirkətlərinin yolunu seçirlər.

Beləliklə, ortamüddətli perspektivdə OPEK ölkələrinin dünya neft bazarında payının artması proqnozlaşdırılır. Qlobal iqtisadi böhran şəraitində dünya konyuktu­ra­sının pisləşməsi və Rusiya ilə OPEK arasında enerji dialoqu dünya bazarlarının sabitləşməsi işində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Transmilli Şirkətlər günəş altında yer uğrunda mübarizə aparmaqdadırlar. Onların içində ən vacibi dünya maliyyə kapitalının təşkilatları ilə əlaqələrdir. OPEK bir neçə onilliklər ərzində təklifinin həcminə operativ şəkildə nəzarət etmək im­ka­nında idi, bununla da «qara qızılın» qiymətlərinə təsir edərək onun səviy­yələrini təmin etmişdir. Amma indi vəziyyət dəyişir. Hətta iddia olunur ki, son on il ərzində ticarətin «neft kağızları» - neft fyüçersləri ilə - son on ildə kartel neftin qiymətləri üzərində nəzarəti tamamilə itirmişdir ki, nəticə olaraq London, Nyu-York və Rot­terdamdakı maliyyəçi ofislərlərin əlinə keçmişdir.

«Rusiya Nefti» nəşri bildirir ki, qərb brokerlərinin mülahizələrinə görə, guya ki, OPEK «neftə qiymətlərin tənzimləyicisi kimi öz mövcudluğunu başa» vurmuşdur, çünki onun üzvləri hasilat səviyyəsi üzrə razılığa gələ bilmirlər və bazar payı uğrunda öz aralarında rəqabət aparırlar. Son nəticə: «Bu təşkilatın bircə adı qalıb».

Əslində, OPEK tərəfindən neft çatdırılması rəsmən müəyyən edilmiş kvotadan sutkada 30 mln. barel çoxdur. Birjalarda isə bununla yanaşı «kağız nefti» ilə satış həyata keçirən tacirlər-hec-fondlar, maliyyə, möhtəkir strukturları üstünlüyə malik­dirlər ki, müxtəlif maliyyə məhsulları və xidmətləri təklif edərək bazarın xeyli hissəsinə nəzarət edirlər. Maraqlıdır ki, son vaxtlar (İslam dövləti, Rusiya, Ukrayna, Şimali Afrika, Nigeriya, qeyri-sabit Yəməndə və Hörmüz boğazı rayonunda) neft qiymətlərinin dinamikası dəyişməmişdir. Təsadüfi deyil ki hesab edilir ki, neft « mövcud olan məhsulların ən çox möhtəkirlik sahəsidir». Bununla yanaşı, hesab etmək olar ki, XXI əsrin əvvəllərindəki yüksək neft qiymətləri fyuçers bazarlarında möhtəkirlik əməliyyatlarının artması ilə birbaşa bağlıdır.

Artıq xam neftin qiyməti ənənəvi tələb və təklifin nisbəti ilə az bağlıdır, çünki bu gün dəyərinin 60%-dən çoxu sırf maliyyə fırıldaqçılığının nəticəsidir ki, treyder bankları və hec-fondlar tərəfindən irəli sürülür. Özü də birjalarda qiymətlərin forma­laş­ması qeyri-şəffafdır və əsas iri maliyyə institutları tərəfindən idarə olunur, çünki onlar müraciət aldıqda alan, satan haqqında informasiyaya malikdirlər və nəza­rət onların əlindədir.

Digər tərəfdən, birja qiymət qoymalarına dünyanın ən iri xəbərlər agent­lik­lərinin informasiya siyasəti də çox təsir edir, bu zaman «kağız neftlə» ticarətə psixo­lo­ji amil güclü təsir göstərir. Məsələn, kotirovkaların azalması izahı olmayan səbəb­dən sürətlə baş verir. Belə ki, qeyri - leqal neft təchizatçıların tərəfindən aşkar dempinqi qiymətlərin azalmasına elə də ciddi təsir etməsə də, möhtəkirlərin fəaliy­yəti nəticəsində qiymətlər daha sürətli enmişdir.

Paralel olaraq neft bazarlarında qiymətə siyasi amillər də təsir edir. Neft ticarə­ti­nin əsas həcmi dollarla aparıldığından, ABŞ AVM-in monetar siyasəti ilə valyutası­nın məzənnəsi sərtləşdirilməsi və ya əksinə yumşaldılması aparıldıqda bu prinsipial təsirə malik olur. Əsas problem odur ki, neftin dünya qiymətinin enməsi təkcə OPEK-dən asılı deyildir. «Dolların möhkəmlənməsi neftin qiymətlərinə uzun­müd­dətli böyük təsir göstərəcək, Çin iqtisadi strukturun tənzimlənməsi də neftə tələbatı azaldır ki, nəticədə beynəlxalq neft qiymətlərində «Çin premium»u sıxışdırılmışdır. Rusiyaya qarşı sanksiyalar neftin qiymətinə öz təsirini göstərmişdir.

Çin daxilində neft üzrə fyüçers müqaviləsi ilə hesablaşma çin yuanı ilə aparılır. Xarici treyderlər və broker strukturları birbaşa əməliyatlarda xarici valyutada pul köçürmələri edə bilərlər və sonra bu vəsait neft fyuçerslərinin görə ÇXR-də hesablamalarda istifadə oluna bilər.

Avqust məruzəsində OPEK bəyan edib ki, neftin qiymətinin sabitləşməsi məq­sə­dilə neft bazarında neft hasil edən müstəqi ölkələr ilə fəaliyyətin əlaqələn­dirilməsi məsələləri üzrə danışıqlara hazırdır. Aşağıdakı diaqramada OPEK üzvlərinin neft ehtiyyatları əks olunub.