Magistratura məRKƏZİ

Enerji daşıyıcısının növü	1996-cı il
2015-ci il
B.Y.V.	%	B.Y.V.	%
Ümumi	385	100	554	100
Təbii qaz	77	21.5	147	26.1
Neft	140	39.1	208	26.9
Kömür	90	25.2	131	23.2
Nüvə enerjisi	22	6.1	21	3.7
Bərpa oluna bilən enerji ehtiyatları	29	8.1	57	10.1

Mənbə: OPEK

B.Y.V. – Britaniya yanacaq vahidi. 1 min b.y.v - yanma tempraturu 1F3 metanın yanma tempraturuna bərabərdir ( 0.252 kilokalori enerji alınır).

1999-ъу илin iyun ayından etibarən neft qiymətlərinin hiss olunacaq dərəcədə artması sürətlə inkişaf etməkdə olan dünya iqtisadiyyatında neftə olan təlabatın göstəricisidir. [19, s.11] Aparılan bəzi hesabla­ma­lara görə dünyadakı neft idxalına olan tələbat 2010-cu ildə 65% idisə, 2020-ci ildə isə 80%-ə qədər yüksələcəkdir.

Azərbaycanda əsas ixrac boru kəməri Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxarılması baxımından Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Azərbaycan təbii qazının dünya bazarlarına ixracında isə Bakı-Tbilisi-Ərzurum əsas ixrac boru kəməri kimi qərara alınıb. Belə­lik­lə, Azərbaycan iqtisadiyyatda yeni quruculuq, inkişaf və qloballaşan dünya ilə inteqrasiyada ən mühüm sacayağılarından biri kimi, enerji mənbələrinin dünya bazar­larına ixracını təmin edən nəql kəmərlərinə çatdı. İstehsala başladığı tarixdən 2005-ci ilə qədər Azərbaycanda ən çox 23,4 milyon ton neft 1941-ci ildə çıxarıl­mış­dır. [19, s.138]

Müstəqillik əldə etdikdən sonra, yenidənqurma və dəyişiklik prosesinə qoşulması ilə birlikdə neft hasilatının azaldığı Azərbaycanda, «Əsrin Müqavilə­si»ndən sonar atılan addımlar, aparılan fəaliyyətlər nəticəsində neft hasilatı yenidən artmağa baş­la­dı. Müqavilə imzalanandakı ilkin vəziyyət aşağıdakı şəkildə əks olunub.

Şəkil 3.

1997-ci ilin noyabrında «Çıraq» yatağının ilk quyusundan neft hasilatına baş­lan­ma­sı, 1997-ci ilə qədər azalan neft hasilatı, 1998-ci ildən etibarən artmağa başla­mış­dır. [19, s.138]

Bu müddət 2010-cu ilə qədər davam etmişdir. Azərbaycanda 2006-cı ildə hasilatın miqdarı tarixdə ən yüksək neft hasilat miqdarı olan 1941-ci ildəki 23.4 milyon ton rekordunu artıq geridə qoymuşdur. Hazırda da bu tendensiya artan templə davam edir.[19, s.138]

Azərbaycanın təbii qaza olan tələbatının ölkə daxili istehsal hesabına ödənilməsi ancaq 2007-ci ildə «Şahdəniz» yatağından təbii qaz əldə edilməyə başlanması ilə mümkün olmuşdur. Artıq 2007-ci ildə təbii qaz hasilatı əvvəlki illə müqa­yisədə təqribən 81% artmaqla 11 milyard kubmetr olmuşdur. Bir il müddətində illik istehsal həcmi təxminən 4 milyard kubmetr artmışdır. Təbii qaz əldə ediləndən sonra Bakı-Tbilisi-Ərzurum təbii Qaz Kəməri ilə təbii qaz ixracına da başlanılmışdır. «Azəri-Çıraq-Günəşli (AÇG)» yataqlarında neft hasilatına və ixracına başlanması ilə yanaşı «Şahdəniz» yatağında da təbii qaz hasilatına və ixracına tam olaraq başlanmasından sonra Azərbaycan, neftlə bərabər, təbii qaz istehsalı ilə də yüksək səviyyədə iqtisadi inkişaf, yenidən­qurma və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya imkanı əldə etmişdir. Eyni zamanda Azərbaycan, Türkiyə və Avropa ölkələrinə təbii qaz ixracında, Rusiya, Şimali Afrika və digər təbii qaz istehsalçılarına rəqib olmuştur.

Nəhayət, Azərbaycan nefti 28 May 2006-cı ildə Ceyhan limanına çatmışdır. Bəziləri tərəfindən reallaşması mümkün olmayan xəyali bir layihə kimi qiymət­ləndirilən Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri layihəsi, 1998-ci il İstanbul Anlaşma Memorandumu ilə başlamış və rəsmi açılışı 13 İyul 2006-cı ildə həyata keçirilmişdir. Qərb bazarlarına ixraca isə 2 iyun 2006-cı ildə başlanmışdır. Beləliklə, boğazları (boğazlardakı hədsiz nəqliyyat yükünü və keçid risklərini minimum etməsi) və Rusiyadan yan keçən, Türkiyənin geosiyasi və geostrateji əhəmiyyətini artıran və Zaqafqaziyada siyasi sabitliyi təmin etmək baxımından əhəmiyyət daşıyan Şərq-Qərb enerji dəhlizinin əmələ gəlməsində ən kritik marşrut reallaşmış oldu. BTC boru kəməri ilə ilk ilindəcə 9.4 milyon ton neft ixrac edilmişdir. Neftin BTC-dən gündəlik ixrac həcminin 1 milyon barrel, başqa sözlə illik 40-50 milyon ton səviyyəsində müşahidə olunur. Bir müddət neft ixracında azalmalar başlamışdır. Neft ixracının artması ilə birlikdə isə ölkə daxili investisiyaların da artmağa başladığı görünür. İlk dəfə olaraq 2007-ci ildən daxili investisiyalar xarici investisiyalardan daha çox olmuşdur. Ümumi investisiyalar içərisində enerji sektoruna qoyulan investisiyalar isə əhəmiyyətli yer tutmuşdur.

Dövlət Neft Fondunun vəsaitlərindən səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə strateji plan hazırlayan İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzi (İqtisadi və Sosiyal İnkişaf Mərkəzi-AD) tərəfindən fondun vəsaitlərinin istifadəsi ilə bağlı xərc planının ürəkaçan olmadığı ifadə edilmişdir:

Narahatlığın birinci səbəbi: Fondun illik gəlirlərinin 47%-nin eyni il içərisində xərclənməsidir. Yaranmış vəziyyət neft dollarların, gələcək nəsillərə ötürülməyəcək şəkildə, əldə edildiyi dövr içərisində böyük bir qisminin xərclənməsi deməkdir. Neftin tükənən təbii sərvət olması və bir çox neft ölkəsinin təcrübəsi nəzərə alındıqda Neft fondunda toplanan vəsaitlərin xərclənməsində illik limitlərin tətbiq edilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır.

Narahatlığın ikinci səbəbi isə: Fond vəsaitləri ilə maliyyələşdirilən layihələrin daşıdığı xüsusiyyətlər ilə bağlıdır. Çünki fond vəsaitləri ilə maliyyələşdirilən layihə­lər müəyyən meyarlar daşımır. Mənbələr müxtəlif sahələrdəki layihələri maliyyələş­dirir. Maliyyələş­diriləcək layihələr verilən zaman, daha əvvəl maliy­yələşdirilən layihə­lərin efektivliyinin nəzərə alınması vacibdir. Bəzi layihələr haqqında mənfi fikir və ya mülahizələrin qəbul olunmadan maliyyələşdirilməsi narahatlıq doğurur. Layihələrin maliyyələşdirilməsində lazım olan dəyərlərin yüksək göstəricilərinin olmasına baxmayaraq, bəzi çatışmazlqların olduğu da görünür.

Enerji resurslarından əldə edilən gəlirlər 2005-ci ilin dövlət büdcə gəlirlərinin 51.4%-ni təşkil etsə də, bu rəqəm 2015-ci ildə təxminən 75%-ə yüksəlmişdir. Büdcə gəlirlərinin təxminən ¾-nü neft və təbii qaz gəlirlərinin təşkil etməsi, büdcənin yalnız bir sektordan asılılığının getdikcə artması deməkdir ki, bu da iqtisadi baxımdan ciddi bir problemdir. Norveç kimi bəzi ölkələrin neft satışından əldə etdikləri vəsaitin dövlət büdcəsinə köçürülən hissəsi üçün bəzi məhdudiyyətlər qoymasına baxmayaraq, Nigeriya kimi bəzi ölkələrdə heç bir məhdudiyyət tətbiq edilmir. Rusiya kimi bəzi ölkələrdə isə müəyyən bir məhdudiyyət olmasa da köçürülmə zamanı məhdudiyyətin qoyulmasına cəhd göstərilir. Burada əsas məqsəd, dövlət büdcəsini enerji mənbələrinə, yəni təkcə bir sektora asılılıqdan xilas etməkdir. Çünki belə bir asılılıq dövlət büdcəsinin dünya enerji mənbələri qiymətlərindəki dəyişikliklərdən birbaşa asılı vəziyyətə düşməsi deməkdir.

Belə ki, neft gəlirlərinin səmərəli istifadəsi istiqamətində qəbul edilən yeni mo­del­­də, Dövlət Neft Fondunun ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi üçün müəy­yən qisminin valyuta ehtiyatı şəklində bank əmanəti olaraq mühafizəsi ilə ya­naşı ehti­yatların bir qisminin də ölkədə kənd təsərrüfatı və emal sektorlarına aşağı faizli kredit olaraq verilməsi düşünülmüşdür. Burada Neft Fondunun ehtiyat fondu və istehlak fondu olmaq üzrə iki yerə bölünməsi nəzərdə tutulur. Dövlət Neft Fondun­dakı gəlirlərin aqrar sahənin inkişafı üçün istifadə edilməsinin zəruriliyi ilə yanaşı, yalnız bu sahəyə fonddan vəsait ayrılması, ölkənin qarşılaşdığı «Hollandiya Xəstəli­yi»ndən xilas olması üçün yetərli olmayacaq.