Temperament
– insanın elə bir anadangəlmə xüsu-
siyyətləridir ki, onlar intensivliyin, təsirə cavabvermə sürətinin
dinamik xarakteristikalarını, emosional qıcıqlanma və tarazlıq
dərəcəsini, ətraf mühitə uyğunlaĢma xüsusiyyətlərini Ģərtləndirir.
Temperament latın dilindən «qarıĢıq, mütənasiblik»
deməkdir. Temperament haqqında təlimin yaradıcısı qədim
yunan görkəmli həkimi Hippokrat (e.ə. təxminən 460-377 il-
lər) sayılır. O təsdiq edir ki, insanlar 4 əsas «orqanizm Ģirəsi»
nin nisbətinə görə fərqlənirlər: qan, fleqma, sarı öd və qara öd.
Bu, «orqanizm Ģirələrinin» nisbəti yunanca «krasis» sözü ilə
ifadə olunurdu ki, sonralar həmin sözü yunanca tempe-
ramentum – «mütənasiblik» sözü ilə əvəz edildi. Hippokratın
təliminə əsaslanaraq digər tanınmıĢ antik dövr həkimi Klavdiy
Qalen (təxminən 130-200-ci illər) məĢhur traktatı «De tem-
peramentum» kitabında Ģərh etdiyi temperamentlərin tipolo-
giyasını iĢləyib hazırladı.
Onun təliminə əsasən temperamentin tipi orqanizimdə
bu Ģirələrdən birinin üstünlüyündən asılıdır.. Temperamentin
bu 4 tipinin adı həmin Ģirələrin adına uyğun verilmiĢ-
dir:sanqvinik (latınca sanqvius-qan), fleqmatik (yunanca
fleqma-selik, bəlğəm), xolerik
(yunanca chole-öd),
www.elmler.net
-
Virtual İnternet Resurs Mərkəzi
Ümumi psixologiya.
Psixologiya
149
149
149
149
149
149
149
149
149
melanxolik (yunanca melian chole – qara öd).
V.15.2. Temperament haqqında təlimlər tarixindən
Ġnsanların psixi fəaliyətlərinin dinamikliyinə görə
fərqlənmələri hələ qədim zamanlardan diqqəti cəlb etmiĢdir.
Bu cür fərqlərin yaranmasının səbəbləri müxtəlif istiqamətdə
öyrənilmiĢdir. Müasir dövrə qədər temperament haqqında
əsasən üç nəzəriyyə geniĢ yayılmıĢdır: humoral nəzəriyyə,
somatik nəzəriyyə və sinir sistemi nəzəriyyəsi.
Temperament haqqında humoral nəzəriyyənin banisi
Hippokrat olmuĢdur. Bu nəzəriyyənin adı latınca humor (ma-
ye) sözündən götürülmüĢdür. Hippokrat ilk dəfə olaraq bu nə-
zəriyyəni əsaslandırmıĢ və onun irəli sürdüyü dörd tipin adı
müasir dövrdə də saxlanmıĢdır. Hippokratın nəzəriyyəsi tem-
peramentin öyrənilməsi üçün əsaslı təkan rolunu
oynamıĢdır.
Humoral nəzəriyyənin bəzi müasir tərəfdarları gös-
tərirlər ki, orqanizm daxilində hormonların nisbəti və balansı
temperamentin təzahürlərini müəyyən edir, məsələn, qalxana
bənzər vəzin hormonlarının çoxluğu insanın yüksək əsəbililik
və qıcıqlanması ilə Ģərtlənir.
Sonrakı əsrlərdə tədqiqatçılar davranıĢın bədən quru-
luĢundakı və fizioloji funksiyalardakı fərqlərlə üst-üstə düĢən
müxtəlifliyi müĢahidə edərək bu fərqləri nizama salmağa və
qruplaĢdırmağa çalıĢıblar. Nəticədə temperamentin çoxsaylı
konsepsiyaları və tipologiyaları meydana çıxmıĢdır. Bu kon-
sepsiyaların əsasında Ģəxsiyyətin ən müxtəlif Ģərtləri qoyul-
muĢdu. Bir sıra konsepsiyalarda temperamentin xüsusiyyətləri
irsi və anadangəlmə kimi baĢa düĢülür və bədən quruluĢunun
xüsusiyyətlərində fərdi fərqlərlə əlaqələndirilirdi. Belə tipo-
logiyalar konstitusion tipologiya adını alır.Bu tipologiya tem-
|