MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

83 

Ə.Hüseynzadə  tərəfindən  daha  öncə  irəli  sürülmüş,  yəni 

«Həyat»ın 

ilk 

məqaləsindəcə 

prinsip 

etibarilə 

müəyyənləşdirilmişdir.  İkincisi  isə,  bu  «üçlü»  düstur  sonralar 

yalnız  Türkiyə  türkçülüyü  deyil,  Azərbaycan  türkçülüyü  ideya-

sının  da  yaranmasında  mühüm  rol  oynamışdır.  Hər  halda 

Hüseynzadə  1900-1910-cu  illərdə  bu  «üçlü»  düsturu  irəli 

sürərkən  konkret  nə  Azərbaycan  və  Azərbaycan  türkçülüyünü, 

nə  də  Türkiyə  və  Türkiyə  türkçülüyünü  nəzərdə  tutmuşdur. 

Fikrimizcə,  o,  həmin  dövrdə  nəzəri-fəlsəfi  yönlü  «üçlü» 

düsturunu  bütün  Türk-İslam  dünyası  üçün  irəli  sürmüş,  ondan 

sonralar  bütün  Türk  millətləri,  o  cümlədən  Azərbaycan  türkləri 

(M.Ə.Rəsulzadə və b.) və Türkiyə türkləri (Z.Gökalp və b.) eyni 

dərəcədə yararlanmışlardır. Deməli, Ə.Hüseynzadə nəzəri-fəlsəfi 

şəkilə  salmağa  çalışdığı  «üçlü»  düsturunun  reallaşmasını 

Türkiyə,  Rusiya,  o  cümlədən  Azərbaycan  çərçivəsində 

məhdudlaşdırmayaraq  bütün  türk  və  müsəlman  dünyası  bütöv-

lüyündə görmüşdür. 

Fikrimizcə,  1900-1910-cu  illərdə  Ə.Hüseynzadə  nə 

qədər  müasir  ruhlu  Türk-İslam  birliyindən  çıxış  etsə  də,  bunun 

hədəflərinin  qeyri-müəyyənliyini  dərk  etmiş  və  onunla 

müqayisədə konkretliyə daha yaxın olan «osmanlı türkçülüyü» 

ideyasını  müdafiə  etmişdir.  Bu  isə,  müəyyən  qədər  bütün 

türklərin Turan dövlətində (turançılıq-«panturanizm») birləşməsi 

ideyası ilə səsləşirdi. Bu baxımdan onun «Osmanlı türkçülüyü» 

ideyasını müdafiə etməsində iki əsas faktor: 1) siyasi-ideoloji; 2) 

mənəvi-mədəni amillər mühüm rol oynamışdır. Y.Akçuraoğlunu 

təbrincə  desək,  İstanbulu  türk-islam  dünyasının  siyasi-ideoloji 

mərkəzi  kimi  görən  Hüseynzadə  siyasətdə  olduğu  kimi,  dil  və 

ədəbiyyatda  da,  mərkəzi  Osmanlı  olmaq  üzrə  türkçülüyə,  yəni 

---