4. O’zbekistonda raqobatchilig muhitini vujudga kelishi va
monopoliyaga qarshi qonunchilig
Raqobatning amal qilishi ma’lum shart-sharoitlar mavjud bo‘lishini
taqozo qiladi. Bu shart-sharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan
muhitda bo‘lishi mumkin. Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga
keltirish ayni vaqtda raqobatchilik muhitining shakllanishini bildiradi.
Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti
uzoq davr davomida, o‘z-o‘zidan, evolyusion yo‘l bilan vujudga kelgan.
Bu asta-sekin erkin raqobat muhitini keltirib chiqargan.
Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan
raqobat cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga
keltirishda davlat ham qatnashadi. Bu esa, yuqorida ta’kidlanganidek,
davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o‘z aksini topadi. Har bir
mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning monopollashuv
darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu siyosat erkin raqobat
muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur boiganda qaytadan
tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi.
O‘zbekiston
Respublikasini 2017-2021-yillarda rivojlantirish
strategiyasiga ко ‘ ra “iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali
raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda mahsulot va xizmatlar
bozorida mono-poliyani bosqichma-bosqich kamaytirish; prinsipial
jihatdan yangi mahsulot va texnologiyaturlarini o‘zlashtirish, shu asosda
ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlaming raqobatbardoshligini
ta’minlashga kengroq e’tibor berilmoqda. Jumladan, 2017-yil va undan
keyingi yillarda iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobat muhitini
24
yaratish hamda mahsulotlar va xizmatlar bozorida bosqichma-bosqich
monopoliyani qisqartirish ko‘zda tutilmoqda. Unga ko‘ra, -
korxonalaming birlashishi va qo‘shib olinishida monopoliyaga qarshi
organning dastlabki roziligini olish talablarini birxillashtirish;
- raqobatni cheklovchi kelishuvlar, bitimlar va kelishilgan harakat
larga qarshi kurash mexanizmlarini takomillashtirish;
- ustun mavqega ega boigan korxonalaming aksiya va ulushlarini
sotib olishda tadbirkorlik subyektlarining hujjatlarini ko‘rib chiqish
tartibini soddalashtirish;
- manfaatlar to‘qnashuvini bartaraf etish maqsadida sho‘ba korxona
tomonidan ta’sischining ustav fondidan ulush sotib olishini va shu’ba
korxona vakillarining ta’sischi kuzatuvchilar kengashida a’zoligini
taqiqlash ishlarini olib borish nazarda tutilmoqda.
Bugungi kunda O‘zbekistonda ham uyushmalar, konsemlar,
korporatsiyalar, kompaniyalar shaklidagi monopoliyalar saqlanib qolgan
boiib, ular ko‘pincha tarmoq vazirliklari mavqe va vazifalariga ega
boiadilar. Mahsulot va xomashyolaming alohida turlarini limit va fond
ko‘rinishida taqsimlashning eskicha tizimi, shuningdek, biznesni amalga
oshirish uchun ruxsat, litsenziya, sertifikatlar berish, kelishish kabi
mavjud ma’muriy to‘siqlar monopolistik tendensiyalarga ko‘proq imkon
yaratadi. 2016-yilda 609 ta davlat aktivlari investitsiya kiritish va yangi
ish o‘rinlarini yaratish sharti bilan “nol” xarid qiymatida sotildi.
Bugungi kunda 413 ta davlat aktivlari, shu jumladan 65 tasi “nol” xarid
qiymatida ommaviy savdolarga qo‘yildi.
25
O‘zbekistonda samarali raqobat muhitini yaratish uchun quyidagi
chora-tadbirlaming amalga oshirilishini taqozo etadi:
a) iqtisodiyotda davlat monopolizmining har qanday namoyon
boiishini maksimal darajada bartaraf etish. Buning uchun tadbirkorlikni
rivojlantirish va iqtisodiyotni davlat tomonidan Iqtisodiyot va
monopoliyaga qarshi amaliyot sohasidagi ahamiyatli o‘zgarishlar
tegishli qonunchilik bazasini yanada takomillashtirishni taqozo etdi.
Shunga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1996-
yil 27-dekabrda «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va
raqobat to‘g‘risida»gi yangi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun
monopolistik faoliyat va g‘irrom raqobatning oldini olish, uni cheklash,
to‘xtatishning tashkiliy va huquqiy asoslarini belgilab berib,
respublikaning tovar bozorlarida raqobat munosabatlarini shakllantirish
va samarali amal qilishini ta’minlashga qaratilgan. Shuningdek, qonunda
asosan ikkita muhim yo‘nalish, ya’ni birinchidan, monopoliyaga qarshi
taribga solishning prinsipial yangi ko‘rinishi boiib, u mavjud va saqlanib
qolgan monopolistlar tomonidan bozorda hukmronlik mavqeini
suiiste’mol qilishning oldini olish va unga barham berishni ko‘zda tutsa,
ikkinchidan, eng asosiy muhim masalalardan boiib hisoblangan
monopoliyadan chiqarish va sogiom raqobat muhitini shakllantirish
ekanligi belgilab qo‘yilgan.
Mazkur qonun monopoliyalaming amal qilishini taqiqlamay, balki
bozorda ulaming hukmronligi oqibatida kelib chiquvchi salbiy
holatlaming oldini olishga qaratilgan. Qonunda ko‘zda tutilgan taqiqlar
ham rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari uchun, ham
26
O‘zbekiston va boshqa o‘tish davri iqtisodiyoti mamlakatlari uchun xos
bolgan monopolistlar xatti-harakatiga qarshi o‘matilgan.
Quyidagi hatti-harakatlar monopoliyaga qarshi qonunchilikka zid
hisoblanadi:
- xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan bozordagi ustunlik hola
tining suiste’mol qilinishi (5-modda);
- xo‘jalik subyektlarining raqobatni cheklashga qaratilgan bitimlari
(o‘zaro kelishilgan xatti-harakatlari) (6-modda);
- davlat boshqaruvi organlari va mahalliy hokimiyat organlarining
raqobatni cheklashga yo‘naltirilgan xatti-harakatlari (7-modda);
- insofsiz raqobat (8-modda).
Monopoliyaga qarshi faol choralami amalga oshirish uchun 1992-
yilda O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi organ sifatida Moliya
vazirligining Monopoliyaga qarshi va narx siyosati bosh boshqarmasi
tashkil etildi. Boshqarmaga ro‘yxatga kiritilgan monopoliya mavqeidagi
korxonalar mahsuloti bo‘yicha narxlarni va rentabellikni tartibga solib
turish huquqi berildi. 1996-yilda ushbu boshqarma negizida Moliya
vazirligi huzuridagi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish
qo‘mitasi tashkil qilindi. 2000-yilda Respublika Prezidentining
«O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni
rivojlantirish davlat qo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risida»gi Farmoniga
asosan monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarildi
va mustaqil davlat qo‘mitasiga aylantirildi. Keyinchalik mazkur
qo‘mitaning faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini
oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga
27
binoan ushbu tashkilot Monopoliyadan chiqarish, raqobatni va
tadbirkorlikni qo‘llab-quwatlash davlat qo‘mitasiga aylantirildi.
Respublikada raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda amalga
oshirilayotgan barcha ishlar bozor iqtisodiyotini tarkib toptirishga
xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan monopoliyaga qarshi
siyosatning muhim yo‘naIishlaridan biri - bu monopolist korxonalaming
tovar bozoridagi egallab turgan ustunlik mavqeini suiiste’mol qilishning
oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslik bo‘yicha nazorat olib borishdan
iboratdir. Aynan shu maqsadda monopolist korxonalar Davlat reestri
yuritilib, unga muayyan tarmoqda ustun mavqega ega boigan korxonalar
kiritiladi.
O‘zbekiston Respublikasining «Raqobat to‘g‘risida»gi qonuni 6-
moddasida «ustun mavqe» tushunchasi quyidagicha izohlanadi:
«Ustun mavqe tovar yoki moliya bozorida xo‘jalik yurituvchi
subyektning yoxud shaxslar guruhining raqobatlashuvchi xo‘jalik
yurituvchi subyektlarga bogiiq boimagan holda unga o‘z faoliyatini
amalga oshirish va raqobatning holatiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatish,
tegishli bozorga boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlaming kirishini
qiyinlashtirish yoxud ulaming iqtisodiy faoliyat erkinligini boshqacha
tarzda cheklash imkoniyatini beradigan holatidir.
Tovar bozorida qaysi xo‘jalik yurituvchi subyekt yoki shaxslar
guruhi tovarining ulushi:
1) ellik va undan ortiq foizni tashkil yetsa;
28
2) o‘ttiz besh foizdan ellik foizgacha hajmda bo‘lib, bunda quyidagi
shartlar:
xo‘jalik yurituvchi subyektning tovar bozoridagi ulushi kamida bir
yil mobaynida barqaror bo‘lib turishi;
tovar bozorida boshqa
xo‘jalik
yurituvchi subyektlarga
(raqobatchilarga) tegishli ulushlaming nisbiy miqdorda bo‘lib turishi;
ushbu bozorga yangi xo‘jalik yurituvchi subyektlaming
(raqobatchilaming) kirishiga imkoniyat bo‘lishi shartlari belgilangan
bo‘Isa, shu xo‘jalik yurituvchi subyektning yoki shaxslar guruhining
mavqei ustun mavqe deb e’tirof etiladi».
Reyestrga
olingan
xo‘jalik
yurituvchi
subyektlar
o‘z
mahsulotlarining narx (tarif)lari yoki rentabellik darajalarini Moliya
vazirligida yoki joylardagi moliya organlarida deklaratsiyadan
o‘tkazishlari shart.
Respublikada
monopoliyalar
ro‘yxatiga
kirgan
korxona
(tarmoq)laming bozordagi mavqeini tartibga solishda davlat bir qator
usullardan foydalanadi. Bu usullardan ikkitasini ajratib ko‘rsatish lozim:
1. Monopol mavqedagi korxonalar mahsulotlariga narxlaming eng
yuqori darajasini yoki rentabellikning chegarasini belgilab qo‘yish.
2. O‘z monopol mavqeini suiiste’mol qilgan monopolistik
birlashmalami bo‘lib tashlash yoki maydalashtirish. Bu usul O‘zbekiston
Respublikasining (2001-yil 6-dekabrdagi 310-II-sonli) qonuni bilan
tasdiqlangan «Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli
jamiyatlar to‘g‘risida» asosida amalga oshiriladi. O‘zbekiston
Respublikasining «Iste’molchilaming huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida» (1996-yil, 26-aprel) qonuni asosida g‘irrom raqobatga, shu
29
jumladan Respublika bozorlariga belgilangan talablarga javob
bermaydigan tovarlami chiqarishga yo‘1 qo‘ymaydigan mexanizmni
yaratishga ham alohida e’tibor beriladi. Tabiiy monopoliyalami davlat
qonuni bilan tartibga solish ular mahsulot (xizmat)lariga narxlar va
tariflar darajasini, shuningdek, taklif etiladigan tovarlar va xizmatlar
turiga doir asosiy ko‘rsatkichlami belgilashni o‘z ichiga oladi.
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. Raqobat to‘g‘risida. 2012-yil 6-
yanvar. Keyingi yillarda Davlat reestrini yuritish uslubiyotini
takomillashtirib borish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
rivojlanishi, chet el investitsiyalarining kirib kelishi natijasida barpo
etilayotgan korxonalar salmog‘ining oshishi va boshqa omillar ta’sirida
ko‘pgina monopolist korxonalar tovar bozorlaridagi ulushining
kamayishi
munosabati
bilan
Davlat
reestridan
chiqarilmoqda.
Tarmoqlarda monopol hisoblangan bir qancha uyushmalar tugatilib,
o‘mida mustaqil korxonalar vujudga keltirildi, bu esa raqobat muhitining
yanada kuchayishiga olib keldi. Hozirgi kunda mamlakatimizda ishlab
chiqarilayotgan tovarlaming jahon bozoridagi raqobatbardoshligini
ta’minlash ham dolzarb vazifa hisoblanadi.
Shu sababli ham “mamlakatimizda Yaratilgan texnologiyalarning
raqobatdoshligini ta’minlash, “nou-xau” namunalarini yaratish,
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, ya’ni
yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash bo‘yicha tizimli
chora-tadbirlami amalga oshirish” kerak.
Dostları ilə paylaş: |