Makroiqtisodiyot

4. O’zbekistonda raqobatchilig muhitini vujudga kelishi va 
monopoliyaga qarshi qonunchilig 
Raqobatning amal qilishi ma’lum shart-sharoitlar mavjud bo‘lishini 
taqozo qiladi. Bu shart-sharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan 
muhitda bo‘lishi mumkin. Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga 
keltirish ayni vaqtda raqobatchilik muhitining shakllanishini bildiradi. 
Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti 
uzoq davr davomida, o‘z-o‘zidan, evolyusion yo‘l bilan vujudga kelgan. 
Bu asta-sekin erkin raqobat muhitini keltirib chiqargan.
Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan 
raqobat cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga 
keltirishda davlat ham qatnashadi. Bu esa, yuqorida ta’kidlanganidek, 
davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o‘z aksini topadi. Har bir 
mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning monopollashuv 
darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu siyosat erkin raqobat 
muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur boiganda qaytadan 
tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi.
O‘zbekiston 
Respublikasini 2017-2021-yillarda rivojlantirish 
strategiyasiga ко ‘ ra “iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali 
raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda mahsulot va xizmatlar 
bozorida mono-poliyani bosqichma-bosqich kamaytirish; prinsipial 
jihatdan yangi mahsulot va texnologiyaturlarini o‘zlashtirish, shu asosda 
ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlaming raqobatbardoshligini 
ta’minlashga kengroq e’tibor berilmoqda. Jumladan, 2017-yil va undan 
keyingi yillarda iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobat muhitini 

---

24 
yaratish hamda mahsulotlar va xizmatlar bozorida bosqichma-bosqich 
monopoliyani qisqartirish ko‘zda tutilmoqda. Unga ko‘ra, - 
korxonalaming birlashishi va qo‘shib olinishida monopoliyaga qarshi 
organning dastlabki roziligini olish talablarini birxillashtirish;
- raqobatni cheklovchi kelishuvlar, bitimlar va kelishilgan harakat 
larga qarshi kurash mexanizmlarini takomillashtirish;
- ustun mavqega ega boigan korxonalaming aksiya va ulushlarini 
sotib olishda tadbirkorlik subyektlarining hujjatlarini ko‘rib chiqish 
tartibini soddalashtirish;
- manfaatlar to‘qnashuvini bartaraf etish maqsadida sho‘ba korxona 
tomonidan ta’sischining ustav fondidan ulush sotib olishini va shu’ba 
korxona vakillarining ta’sischi kuzatuvchilar kengashida a’zoligini 
taqiqlash ishlarini olib borish nazarda tutilmoqda.
Bugungi kunda O‘zbekistonda ham uyushmalar, konsemlar, 
korporatsiyalar, kompaniyalar shaklidagi monopoliyalar saqlanib qolgan 
boiib, ular ko‘pincha tarmoq vazirliklari mavqe va vazifalariga ega 
boiadilar. Mahsulot va xomashyolaming alohida turlarini limit va fond 
ko‘rinishida taqsimlashning eskicha tizimi, shuningdek, biznesni amalga 
oshirish uchun ruxsat, litsenziya, sertifikatlar berish, kelishish kabi 
mavjud ma’muriy to‘siqlar monopolistik tendensiyalarga ko‘proq imkon 
yaratadi. 2016-yilda 609 ta davlat aktivlari investitsiya kiritish va yangi 
ish o‘rinlarini yaratish sharti bilan “nol” xarid qiymatida sotildi. 
Bugungi kunda 413 ta davlat aktivlari, shu jumladan 65 tasi “nol” xarid 
qiymatida ommaviy savdolarga qo‘yildi.

---

25 
O‘zbekistonda samarali raqobat muhitini yaratish uchun quyidagi 
chora-tadbirlaming amalga oshirilishini taqozo etadi:
a) iqtisodiyotda davlat monopolizmining har qanday namoyon 
boiishini maksimal darajada bartaraf etish. Buning uchun tadbirkorlikni 
rivojlantirish va iqtisodiyotni davlat tomonidan Iqtisodiyot va 
monopoliyaga qarshi amaliyot sohasidagi ahamiyatli o‘zgarishlar 
tegishli qonunchilik bazasini yanada takomillashtirishni taqozo etdi. 
Shunga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1996-
yil 27-dekabrda «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va 
raqobat to‘g‘risida»gi yangi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun 
monopolistik faoliyat va g‘irrom raqobatning oldini olish, uni cheklash, 
to‘xtatishning tashkiliy va huquqiy asoslarini belgilab berib, 
respublikaning tovar bozorlarida raqobat munosabatlarini shakllantirish 
va samarali amal qilishini ta’minlashga qaratilgan. Shuningdek, qonunda 
asosan ikkita muhim yo‘nalish, ya’ni birinchidan, monopoliyaga qarshi 
taribga solishning prinsipial yangi ko‘rinishi boiib, u mavjud va saqlanib 
qolgan monopolistlar tomonidan bozorda hukmronlik mavqeini 
suiiste’mol qilishning oldini olish va unga barham berishni ko‘zda tutsa, 
ikkinchidan, eng asosiy muhim masalalardan boiib hisoblangan 
monopoliyadan chiqarish va sogiom raqobat muhitini shakllantirish 
ekanligi belgilab qo‘yilgan.
Mazkur qonun monopoliyalaming amal qilishini taqiqlamay, balki 
bozorda ulaming hukmronligi oqibatida kelib chiquvchi salbiy 
holatlaming oldini olishga qaratilgan. Qonunda ko‘zda tutilgan taqiqlar 
ham rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari uchun, ham 

---

26 
O‘zbekiston va boshqa o‘tish davri iqtisodiyoti mamlakatlari uchun xos 
bolgan monopolistlar xatti-harakatiga qarshi o‘matilgan.
Quyidagi hatti-harakatlar monopoliyaga qarshi qonunchilikka zid 
hisoblanadi:
- xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan bozordagi ustunlik hola 
tining suiste’mol qilinishi (5-modda);
- xo‘jalik subyektlarining raqobatni cheklashga qaratilgan bitimlari 
(o‘zaro kelishilgan xatti-harakatlari) (6-modda);
- davlat boshqaruvi organlari va mahalliy hokimiyat organlarining 
raqobatni cheklashga yo‘naltirilgan xatti-harakatlari (7-modda);
- insofsiz raqobat (8-modda).
Monopoliyaga qarshi faol choralami amalga oshirish uchun 1992-
yilda O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi organ sifatida Moliya 
vazirligining Monopoliyaga qarshi va narx siyosati bosh boshqarmasi 
tashkil etildi. Boshqarmaga ro‘yxatga kiritilgan monopoliya mavqeidagi 
korxonalar mahsuloti bo‘yicha narxlarni va rentabellikni tartibga solib 
turish huquqi berildi. 1996-yilda ushbu boshqarma negizida Moliya 
vazirligi huzuridagi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish 
qo‘mitasi tashkil qilindi. 2000-yilda Respublika Prezidentining 
«O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni 
rivojlantirish davlat qo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risida»gi Farmoniga 
asosan monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarildi 
va mustaqil davlat qo‘mitasiga aylantirildi. Keyinchalik mazkur 
qo‘mitaning faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini 
oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga 

---

27 
binoan ushbu tashkilot Monopoliyadan chiqarish, raqobatni va 
tadbirkorlikni qo‘llab-quwatlash davlat qo‘mitasiga aylantirildi.
Respublikada raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda amalga 
oshirilayotgan barcha ishlar bozor iqtisodiyotini tarkib toptirishga 
xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan monopoliyaga qarshi 
siyosatning muhim yo‘naIishlaridan biri - bu monopolist korxonalaming 
tovar bozoridagi egallab turgan ustunlik mavqeini suiiste’mol qilishning 
oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslik bo‘yicha nazorat olib borishdan 
iboratdir. Aynan shu maqsadda monopolist korxonalar Davlat reestri 
yuritilib, unga muayyan tarmoqda ustun mavqega ega boigan korxonalar 
kiritiladi.
O‘zbekiston Respublikasining «Raqobat to‘g‘risida»gi qonuni 6-
moddasida «ustun mavqe» tushunchasi quyidagicha izohlanadi:
«Ustun mavqe tovar yoki moliya bozorida xo‘jalik yurituvchi 
subyektning yoxud shaxslar guruhining raqobatlashuvchi xo‘jalik 
yurituvchi subyektlarga bogiiq boimagan holda unga o‘z faoliyatini 
amalga oshirish va raqobatning holatiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatish, 
tegishli bozorga boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlaming kirishini 
qiyinlashtirish yoxud ulaming iqtisodiy faoliyat erkinligini boshqacha 
tarzda cheklash imkoniyatini beradigan holatidir. 
Tovar bozorida qaysi xo‘jalik yurituvchi subyekt yoki shaxslar 
guruhi tovarining ulushi:
1) ellik va undan ortiq foizni tashkil yetsa;

---

28 
2) o‘ttiz besh foizdan ellik foizgacha hajmda bo‘lib, bunda quyidagi 
shartlar:
xo‘jalik yurituvchi subyektning tovar bozoridagi ulushi kamida bir 
yil mobaynida barqaror bo‘lib turishi;
tovar bozorida boshqa 
xo‘jalik 
yurituvchi subyektlarga 
(raqobatchilarga) tegishli ulushlaming nisbiy miqdorda bo‘lib turishi;
ushbu bozorga yangi xo‘jalik yurituvchi subyektlaming 
(raqobatchilaming) kirishiga imkoniyat bo‘lishi shartlari belgilangan 
bo‘Isa, shu xo‘jalik yurituvchi subyektning yoki shaxslar guruhining 
mavqei ustun mavqe deb e’tirof etiladi». 
Reyestrga 
olingan 
xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektlar 
o‘z 
mahsulotlarining narx (tarif)lari yoki rentabellik darajalarini Moliya 
vazirligida yoki joylardagi moliya organlarida deklaratsiyadan 
o‘tkazishlari shart.
Respublikada 
monopoliyalar 
ro‘yxatiga 
kirgan 
korxona 
(tarmoq)laming bozordagi mavqeini tartibga solishda davlat bir qator 
usullardan foydalanadi. Bu usullardan ikkitasini ajratib ko‘rsatish lozim:
1. Monopol mavqedagi korxonalar mahsulotlariga narxlaming eng 
yuqori darajasini yoki rentabellikning chegarasini belgilab qo‘yish.
2. O‘z monopol mavqeini suiiste’mol qilgan monopolistik 
birlashmalami bo‘lib tashlash yoki maydalashtirish. Bu usul O‘zbekiston 
Respublikasining (2001-yil 6-dekabrdagi 310-II-sonli) qonuni bilan 
tasdiqlangan «Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli 
jamiyatlar to‘g‘risida» asosida amalga oshiriladi. O‘zbekiston 
Respublikasining «Iste’molchilaming huquqlarini himoya qilish 
to‘g‘risida» (1996-yil, 26-aprel) qonuni asosida g‘irrom raqobatga, shu 

---

29 
jumladan Respublika bozorlariga belgilangan talablarga javob 
bermaydigan tovarlami chiqarishga yo‘1 qo‘ymaydigan mexanizmni 
yaratishga ham alohida e’tibor beriladi. Tabiiy monopoliyalami davlat 
qonuni bilan tartibga solish ular mahsulot (xizmat)lariga narxlar va 
tariflar darajasini, shuningdek, taklif etiladigan tovarlar va xizmatlar 
turiga doir asosiy ko‘rsatkichlami belgilashni o‘z ichiga oladi.
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. Raqobat to‘g‘risida. 2012-yil 6-
yanvar. Keyingi yillarda Davlat reestrini yuritish uslubiyotini 
takomillashtirib borish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning 
rivojlanishi, chet el investitsiyalarining kirib kelishi natijasida barpo 
etilayotgan korxonalar salmog‘ining oshishi va boshqa omillar ta’sirida 
ko‘pgina monopolist korxonalar tovar bozorlaridagi ulushining 
kamayishi 
munosabati 
bilan 
Davlat 
reestridan 
chiqarilmoqda. 
Tarmoqlarda monopol hisoblangan bir qancha uyushmalar tugatilib, 
o‘mida mustaqil korxonalar vujudga keltirildi, bu esa raqobat muhitining 
yanada kuchayishiga olib keldi. Hozirgi kunda mamlakatimizda ishlab 
chiqarilayotgan tovarlaming jahon bozoridagi raqobatbardoshligini 
ta’minlash ham dolzarb vazifa hisoblanadi.
Shu sababli ham “mamlakatimizda Yaratilgan texnologiyalarning 
raqobatdoshligini ta’minlash, “nou-xau” namunalarini yaratish, 
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, ya’ni 
yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash bo‘yicha tizimli 
chora-tadbirlami amalga oshirish” kerak.